Devegke´ÀceefCekeÀe
ke´ÀceebkeÀ DeO³ee³e He=<þ ke´ÀceebkeÀ
me$e - 1
1) veweflekeÀ leÊJe%eevee®eer ÒemleeJevee 01
2) Yeejleer³e leÊJe%eevee®³ee meboYee&leerue veweflekeÀlee 21
3) MegYe (®eebieues) peerJeve : ûeerkeÀ veweflekeÀ ef®ebleve 38
4) Deecner cegkeÌle Deenesle keÀe? mJeeleb$³e DeeefCe efve³elelJeJeeo 49
5) vekeÀeMee Meem$eer³e leb$es 99
munotes.in
1
IeìkeÀ -1
He³ee&JejCe DeeefCe HeefjmebmLee
³ee ÒekeÀjCee®ee DeY³eeme kesÀu³eeveblej legcneuee Heg{erue IeìkeÀ mecepeleerue.
IeìkeÀ j®evee :
1.0 GefÎ<ì
1.1 ÒemleeJevee
1.2 efJe
1.3.1 He³ee&JejCee®eer J³eeK³ee
1.3.2 He³ee&JejCee®es mJe ªHe, J³eeHleer Je cenÊJe
1.3.3 He³ee&JejCee®es IeìkeÀ
1.4 HeefjmebmLee
1.4.1 HeefjmebmLes®eer mebkeÀuHevee Je J³eeK³ee
1.4.2 HeefjmebmLes®eer keÀe³e s& Je mebIeìvee
1.4.3 HeefjmebmLes®es ÒekeÀej
1.5 ceeveJe-He³ee&JejCe mebyebOe
1.6 He³ee&JejCe DeY³eemee®es cenÊJe Je J³eeHleer
1.7 meejebMe
1.8 legce®eer Òeieleer leHeemee / mJeeO³ee³e
1.9 mJeeO³ee³e ÒeMveeb®eer GÊejs
1.10 leebef$ekeÀ Meyo Je l³eeb®es DeLe&
1.11 GHe¬eÀce
1.12 Heg{erue DeO³e³eveemeeþer meboYe&
1.0 GefÎ<ìîes
³eeÒekeÀjCee®³ee DeY³eemeeveblej legcneuee Heg{erue IeìkeÀeb®es DeekeÀueve nesF&ue.
He³ee&JejCe Je HeefjmebmLes®eer mebkeÀuHevee, J³eeK³ee, mJe©He, J³eeHleer Je cenÊJe mecepeCes.
ceeveJe Je He³ee&JejCe ³eeb®³eeleerue menmebyebOe ue#eele IesCes.
He³ee&JejCe DeY³e emee®es cenÊJe mecepeCes.munotes.in
2
1.1 ÒemleeJevee
DeepekeÀeue He³ee&JejCe ne Meyo DeeHeu³ee Deepetyeepet®³ee ueeskeÀebkeÀ[tve melele keÀeveeJej He[lees.
T.V., Jele&ceeveHe$es ³eeJej melele JesieJesieUîee ÒeosMeeleerue He³ee&JejCee®³ee yeelec³ee Demeleele.
Òel³eskeÀpeCe He³ee&JejCee®³ee mebj#eCeeyeÎue yeesuele Demelees. He³ee&JejCeer³e mecem³eebyeÎue ®e®ee&
keÀjC³eemeeþer peeieeflekeÀ Heefj
³ee meJe& IeìveebJe©ve He³ee&JejCee®es cenÊJe Jee{le Deens. ns DeeHeu³ee ue#eele ³esles.
He³ee&JejCe ne He=LJeerJejerue peerJevee®ee (mepeerJeeb®ee) cegK³e m$eesle (DeeOee j) Deens. ceeveJee®es
DeefmlelJe, Jee{ DeeefCe efJekeÀeme lemes®e l³ee®es J³eJemee³e He³ee&JejCeeMeer mebyebefOele Demeleele.
DeeefoceeveJee®es DeefmlelJe HetCe&le: He³ee&JejCeeJej DeJeuebyetve nesles. ceeveJeeJej He³ee&JejCee®ee
ÒeYeeJe DeefOekeÀ nesle e. Flej ÒeeC³eebHes#ee ceeveJe DeefOekeÀ yeg×erceeve Demeu³eecegUs lees l³ee®³ee
meYeesJeleeue®³ee He³ee&JejCeele l³eeuee nJes lemes yeoue Ie[Jet MekeÀlees. ceeveJee®³ee He³ee&JejCeeJejerue
Deefle¬eÀceCeecegUs efJeefJeOe peeieeflekeÀ ÒeeosefMekeÀ Je mLeeef vekeÀ mecem³ee efvecee&Ce Peeu³ee Deensle. DeeOegefvekeÀ
leb$e%eevee®³ee efJekeÀemeecegUs He³ee&JejCeeJejerue leCeeJe Jee{le Deensle. ceeveJee®³ee Heg{erue efHe{îeebmeeþer ns
OeeskeÀeoe³ekeÀ Deens. ³ee®eer keÀeUpeer meJee¥vee®e Deens. iesu³ee 50 Je
1.2 efJe
yeoue Peeuesues Dee{Uleele.
keÀener yeoue ®eebieues nesles. keÀener yeoue JeeF&ì ne sles. yeN³ee®e JesUe ceeveJeeves vewmeefie&keÀ
meeOevemebHeÊeer®ee JeeHej -iewjJeeHej keÀ©ve He³ee&JejCeele yejs®e IeelekeÀ yeoue Ie[efJeuesues Dee{Uleele.
Òel³eskeÀ ÒeosMeele ceeveJeemen efJeefJeOe ÒekeÀej®es keÀerìkeÀ, ÒeeCeer, JevemHeleer Je meeOevemebHeÊeer Dee{Ules.
He³ee&JejCeeleerue mepeerJe, l³eeb®³ee yeepet®eer meeOevemebHeÊeer Je l³eeb®ee SkeÀceskeÀebJej nesCeeje
HeefjCeece HeefjmebmLesle efJe®eej ele Iesleuee peelees.
Jee{l³ee ueeskeÀmebK³escegUs peieeleerue He³ee&JejCeer³e mecem³eebceO³es Jee{ Peeueer Deens. He³ee&JejCe
DeeefCe HeefjmebmLes®³ee DeY³eemeecegUs HeefjmebmLes®es, He³ee&JejCee®es mJe©He mecepeles. vewmeefie&keÀ meeOevemebHeÊeer
Je Jev³eÒeeCeer ³eeb®³ee mebJeOe&vee®es GHee³e ue#eele ³esleele. ³eesi³e GHee³e³eespevee keÀ©ve He³ee&JejCeer³e
mecem³ee keÀMee keÀceer keÀjlee ³esF&ue les mecepeles.munotes.in
3
1.3 He³ee&JejCe
1.3.1 He³ee&JejCee®eer J³eeK³ee :
He³ee&JejCe (Environment) ne Meyo ‘Envi ronia’ ³ee ÖeWÀ®e MeyoeHeemetve le³eej Peeuee
Deens. ³ee®ee DeLe& `meYeesJeleeue®es'Demee Deens. He³ee&JejCeele DeeHeu³ee meYeesJeleeue®es IeìkeÀ, Ieìvee
³eeb®ee meceeJesMe neslees. F.me. 1900 ®³ee meg©Jeeleeruee JevemHeleer le%e peskeÀye Jn@ve SvkegÀue (Enkul)
³eebveer nîee efJe
³eeb®³eeJej HeefjCeece keÀjCeeN³ee meJe& IeìkeÀebvee, Ieìveebvee He³e e&JejCe Demes mebyeesOeues peeles. -³egefveJnme&ue
efJeÍJekeÀesMe.
SKeeÐee mepeerJeeMeer mebyebefOele meJe& IeìkeÀeb®ee meceeJesMe He³ee&JejCeele neslees. -pece&ve le%e
efHeÀefìbie (Fitting 1922)
mepeerJe p³ee efþkeÀeCeer jnelees lesLeerue meJe& Ieì keÀeb®ee meceeJesMe He³ee&JejCeele neslees. -ì^evmeues
(Translay 1926).
ceeveJee®es peerJeve Je efJekeÀeme ³eeJej HeefjCeece keÀjCeeN³ee meJe& yeenîe efmLeleer®ee meceeJesMe
He³ee&JejCeele neslees. DecesjerkeÀve le%e njmkeÀesefJeì (Herskovits -1948)
Jejerue J³eeK³eebJe©ve Demes ue#eele ³esles keÀer -
1)DeeHeCe pesLes jnelees l³ee DeeHeu³ee meYeesJeleeue®³ee efþkeÀeCe®³ee meJe& IeìkeÀeb®ee meceeJesMe
He³ee&JejCeele neslees.
2)keÀesCel³eener mepeerJeeJej HeefjCeece keÀjCeeN³ee yeenîe ÒesjCeeb®ee me ceeJesMe He³ee&JejCeele neslees.
3)He³ee&JejCe ner HejmHej mebyebOeeb®eer ÒeCeeueer Deens.
Deeke=Àleer 1. 1He³ee&JejCe HejmHej mebyebOe
4)He³ee&JejCeele DeveskeÀ IeìkeÀ SkeÀceskeÀebMeer mebyebefOele Deensle.
5)`keÀeU' (Time) DeeefCe `mLeU' (Space )³eevegmeej He³ee&JejCeele yeoue Peeuesues Dee{Uleele.
He³ee&JejCe ner ieleerceeve (Dynamic) mebkeÀuHevee Deens.munotes.in
4
6)keÀesCel³eener mepeerJee®eer Jee{ Je efJekeÀeme ³eeJej HeefjCeece keÀjCeeN³ee meJe& IeìkeÀeb®ee meceeJesMe
He³ee&JejCeele neslees.
He³ee&JejCeele ceeveJeeJej lemes®e Flej mepeerJeeJej HeefjCeece keÀjCeejs DeveskeÀ IeìkeÀ ³esleele.
JevemHeleer / ÒeeCeer DeeefCe l³eeb®³ee meYeesJeleeue®³ee ÒeosMeeleerue IeìkeÀ ³ eeb®³eeleerue HejmHej mebyebOee®e e
He³ee&JejCeele meceeJesMe neslees.
nJee,HeeCeer, veÐee, cenemeeiej, peceerve, HeJe&le, Heþejs F. DepewefJekeÀ IeìkeÀeb®ee meceeJesMe
He³ee&JejCeele neslees. lemes®e efJeefJeOe mepeerJeebceOeerue HejmHej mebyebOe (Dee. 1.3) ³eeb®eener meceeJesMe
He³ee&JejCeele neslees. Lees[ke̳eele He=LJeerJeje rue meJe& DepewefJekeÀ Je pewefJekeÀ IeìkeÀeb®³ee SkeÀ$eerkeÀjCeeletve
He³ee&JejCe ÒeCeeueer (system) le³eej nesles.
1.3.2 He³ee&JejCee®es mJe ªHe, J³eeHleer Je cenÊJe :
efvemeiee&leerue He³ee&JejCee®es mJe©He DeefleMe³e iegbleeiegbleer®es Deens. He³ee&J ejCeeleerue JesieJesieUs
pewefJekeÀ -DepewefJekeÀ IeìkeÀ mJeleb$e Demetvener HejmHejebMeer mebyebefOele Deensle. SkeÀceskeÀebJej DeJeuebyetve
Deensle. He³ee&JejCe meJe&meceeJesMekeÀ Deens, keÀej Cel³eele meJe&®e IeìkeÀeb®ee meceeJesMe neslees.
He³ee&JejC ee®ee meJee&le cenÊJee®ee iegCeOece& cnCepes l³ee®eer ieleerceevelee (Dynamism) efkebÀJee
yeoueC³ee®eer #ecelee. pewefJekeÀ lemes®e DepewefJekeÀ IeìkeÀebceO³es yeoueC³ee®eer #ecelee Demeles.
Goe. íesìîeeMee `yeer'®es ©Heeblej ceesþîee Pee[ele nesles.
Deeke=Àleer 1. 2pewefJekeÀ IeìkeÀ
Deeke=Àleer 1. 3DepewefJekeÀ IeìkeÀmunotes.in
5
Goe. oie[e®ee efJeoejCe Òeef¬eÀ³esves ®egje neslees. l³eele Pee[eb®ee HeeueeHee®eesUe efcemeUlees.
met#ce pebletcegUs lees kegÀpelees Je ³ee meJee¥®³ee SkeÀ$eerkeÀjCeeletve ceeleer l e³eej nesles.
He³ee&JejCee®ee ogmeje cenÊJee®ee cnCepes He³ee&JejCeeleerue efJeefJeOe ÒeCeeu³ee (Systems) ³ee
þjeefJekeÀ ÒekeÀejs®e keÀe³e& keÀjleele Je He³ee&JejCe efìkeÀJeC³eeme ceole keÀjleele.
Goe. peue®e¬eÀele mecegêeleerue Òeotef
Deeke=Àleer 1. 4peue®e¬eÀ
He³ee&JejCee®eer J³eeHleer ner He³ee&JejCeer³e IeìkeÀe bJe©ve ue#eele ³esles. ³ee IeìkeÀebceO³es Jesieeves
yeoue nesle Demeu³eecegUs He³ee&JejCee®eer J³eeHleer Jee{ueer Deens. He³ee&JejCeer³e IeìkeÀebvee mebj#eCe Je l³eeb®ee
³eesi³e JeeHej keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens. ner ceeveJee®eer He³ee&JejCeer³e peyeeyeoeje r Deens.
1.3.3 He³ee&JejCee®es IeìkeÀ :
He³ee&JejCeeleerue ÒesjCee Je Òeef¬eÀ³ee ³eeb®³ee ceeO³eceeuee efJeefJeOe IeìkeÀ efvecee&Ce nesleele.
He=LJeerJejerue peerJeme=<ìer efìketÀve jneC³eemeeþer He³ee&JejCeeleerue IeìkeÀ SkeÀceskeÀebJej DeJeuebyetve De meleele.
He=LJeerJejerue mepeerJeebJej ns IeìkeÀ efJeefJeOe ÒekeÀejs HeefjCeece keÀjleele.
keÀ) keÀerìkeÀ
[) ceemes
F) He#eer
F&) ceeCetmeefvepeeraJe
He³ee&JejCee®es IeìkeÀmunotes.in
6
mJele:uee DeeJeM³ekeÀ DemeCeejs efJeefJeOe IeìkeÀ mepeerJe melele He³ee&JejCeeletve Iesleele. mepeerJe
JesieJesieUîee ÒekeÀej®es Demelee le, l³eeb®³ee iejpeener JesieJesieUîee Demeleele; Je l³eecegUs les JesieJesieUîee
He³ee&JejCeele jneleele.
Pee[sGbì
(JeeUJebì)
Deeke=Àleer 1. 5He³ee&JejCeeleerue mepeerJe l³eeb®es He³ee&JejCe
vewmeefie&keÀ He³ee&JejCeeleerue IeìkeÀeb®es oesve ÒecegKe ieìebceO³es Jeieeak eÀjCe kesÀues peeles.
1)DepewefkekeÀ efkebÀJee efvepeeaJe
2)pewefJekeÀ efkebÀJee mepeerJe
³eeefMeJee³e ceeveJe -efveefce&le He³ee&JejCener Demeles.
DepewefJekeÀ efkebÀJee efvepeeaJe IeìkeÀ :
mepeerJeeb®³ee Dee³eg<³eeJej HeefjCeece keÀjCeeN³ee meJe& YeeweflekeÀ Je jemee³eefvekeÀ IeìkeÀeb®ee meceeJesMe
DepewefJekeÀ / efvepeeaJe IeìkeÀebceO³es neslees.
mecegê HeeCeer
Deeke=Àleer 1. 6DepewefJekeÀ IeìkeÀ
1)MeerueeJejCe : He=LJeer®es yeenîe DeeJejCe ns MeerueeJejCe cnCetve DeesUKeues peeles. He=LJeerJej YetkeÀJe® e
(Crust), Keefvepes, oie[, HeeCeer, nJee Dee{Ules.
MeerueeJejCeeMeer mebyebefOele ÒecegKe DepewefJekeÀ IeìkeÀ Heg{erueÒeceeCes Deensle.munotes.in
7
Deeke=Àleer 1. 7YetkeÀJe®e
Deeke=Àleer 1. 8He=LJeerJejerue ÒecegKe IeìkeÀ
1)mLeeve : ceeveJee®³ee J³eJeme e³eebJej mLeevee®ee KetHe HeefjCeece neslees. mLeevee®es oesve ÒekeÀej Deensle.
De)efvejHes#e mLeeve -(Absolute Location)
ye)meeHes#e mLeeve -(Relative Location)
De)efvejHes#e mLeeve : He=LJeerJejerue De#eJe=Êes Je jsKeeJe=Êe ³ee YeewieesefuekeÀ meboYe& js
Deeke=Àleer 1. 9
Goe. cegbyeF&®es efvejHes#e mLeeve :
jsKeebMe De#eebMemunotes.in
8
HetJe&
jsKeeJe=Êe
GÊej
De#eJe=Êe
Deeke=Àleer 1.1 0cegbyeF&®es mLeeve
ye)meeHes#e mLeeve : Demes mLeeve ns SKeeÐee efvemeie&efveefce&le efkebÀJee ceeveJeefveefce&le IeìkeÀe®³ee meboYee&le
meebefieleues peeles.
Goe. 1) DeeHeCe MeefveJeejer KeesHeesueer ³esLeerue OeyeOey³eepeJeU Yesìt.
Jejerue GoenjCeeleerue OeyeOeyee ne efvemeie&efveefce&le IeìkeÀ Deens.
Goe. 2) vekeÀes vekeÀes DeeHeCe MeefveJeejer KeesHeesueer js uJes mìsMeveJej®e Yesìt.
³ee GoenjCeeleerue jsuJes mìsMeve ne ceeveJeefveefce&le IeìkeÀ Deens.
Deeke=Àleer 1.1 1meeHes#e mLeeve
2)efkeÀveejHeÆer : peueJeenletkeÀ mJemle Deens. l³eecegUs meeceeve Jeentve vesC³eemeeþer peueJeenletkeÀer®ee
JeeHej cees þîee ÒeceeCeeJej neslees. meeiejefkeÀveejHeÆer obletj Je Keesue Demesue lej DeMee efþkeÀeCeer vewmeefie&keÀ
yebojeb®ee efJekeÀeme DeefOekeÀ neslees. yeesìeRvee mebj#eCe efceUles. ne HeÀe³eoe mejU Je GLeU efkeÀveejHeÆerJej
efceUle veener. efkeÀveejHeÆer®es mJe©He ne cenÊJee®ee DepewefJekeÀ IeìkeÀ Deens.munotes.in
9
Deeke=Àleer 1.1 2efkeÀveejHeÆer®es mJe©He
3)osMee®es #es$eHeÀU Je DeekeÀej :
osMeeb®es #es$eHeÀU Je DeekeÀej JesieJesieUs Dee{Uleele. meb³egkeÌle mebmLeeves (U.S.A.), ke@Àve[e,
jefMe³ee, Dee@mì^sefu e³eemeejKes osMe Òe®eb[ ceesþs Deensle. l³eeb®³eekeÀ[s ceesþîee ÒeceeCeeJej meeOevemebHeÊeer
Deens.
l³eeGueì ÞeeruebkeÀe, peHeeve, yeebieuee osMe ³eemeejKes osMe KetHe®e íesìs Deensle.
l³eeb®³eekeÀ[erue meeOevemebHeÊeer ce³ee&efole Deens, l³eecegUs l³e ebvee Flej osMeebJej DeJeuebyetve jneJes ueeieles.
osMee®ee DeekeÀej ueebyeg[keÀe (elongated), Goe. ef®eueer, efJeKebef[le (fragmented),
Goe. efHeÀueerHeeF&vme, efkebÀJee SkeÀef$ele (compact) Goe. Dee@mì^sefue³ee Demet MekeÀlees.
efJeKeb[erle
SkeÀef$ele
ueebyeg[keÀe
Deeke=Àleer 1.1 3osMeeb®es DeekeÀej
peueeJejCe :
peueeJejCeele He=LJeerJejerue HeeCeer, cenemeeiej, mecegê, veÐee, Je leUer Fl³eeoeR®ee meceeJesMe
neslees. He=LJeerJejerue 71… Yeeie ne HeeC³eeves J³eeHeuesuee Deens.munotes.in
10
HeeCeerpeceerveKeejs HeeCeer
efnce
iees[s HeeCeer
Deeke=Àleer 1.1 4He=LJeerJejerue HeeCeer
He=LJeerJejerue HeeC³eeHewkeÀer megceejs 97… HeeCeer Keejs (mecegê -cenemeeiejeleerue) Deens. 3…
iees[îee HeeC³eeleerue 2… HeeCeer efncee®³ee mJe©Heele ieesþuesues Deens. kesÀJeU 1… Hes#ee keÀceer HeeCeer
ceeveJeeuee GHeueyOe Deens.
JeeleeJejCe : He=LJeer®³e e meYeesJeleeueer Demeuesu³ee efJeefJeOe Jee³etb®³ee HeejoMe&keÀ DeeJejCeeuee JeeleeJejCe
Demes mebyeesOeues peeles. ³ee Jee³etbefMeJee³e He=LJeerJejerue peerJeve (mepeerJe) Meke̳e veener. JeeleeJejCeeleerue
efJeefJeOe Òeeke=ÀeflekeÀ Ie[ecees[er -Hepe&v³e, efnceJe=<ìer, oJe, OegkesÀ, JeeoUs ³ee meJee¥®ee HeefjCeece ceeveJeeJej
neslees. efJeefJeOe ÒeosMeele JesieJesieUîee ÒekeÀej®es nJeeceeve Dee{Ules. JeeleeJejCeele vee³eì^espeve Jee³et®es
ÒeceeCe DeefOekeÀ Deens. JeeleeJejCeeleerue ÒeeCeJee³et MJemeveeme eþer JeeHejuee peelees. JevemHeleer ÒekeÀeMe
mebMues
He=LJeerJejerue JeeleeJejCe meJe& mepeerJeebvee DeeJeM³ekeÀ Deens. mepeerJeeb®³ee efJeefJeOe iejpeeb®eer
Hetle&lee JeeleeJejCeecegUs nesles. JeeleeJejCeeleerue DeesPeesve®ee Lej ne He=LJeerJejerue mepeerJeeb®es met³ee&keÀ[tve
³esCeeN³ee Del eerveerue efkeÀjCeebHeemetve (U.V.) mebj#eCe keÀjlees .
He=LJeer®³ee He=<þYeeieeHeemetve Gb®eeJej peeleevee JeeleeJejCee®³ee leeHeceeveele yeoue nesle peelees.
Gb®eervegmeej leeHeceeve keÀceer nesles, Jee{les Je ³ee®³ee DeeOeejs JeeleeJejCee®es Hee®e Òe cegKe Yeeie kesÀues Deensle
les Heg{erueÒeceeCes Deensle.
Gb®eer efkeÀceer
Deeke=Àleer 1.1 5JeeleeJejCee®eer mebj®eveemunotes.in
11
pewefJekeÀ efkebÀJee mepeerJe IeìkeÀ :
peerJeeJejCe : HeefjmebmLee p³ee efþkeÀeCeer Dee{Ules Je keÀe³e& keÀjles Demee He=LJeerJejerue Yeeie.
peerJeeJejCeele meJe& mepeerJeeb®ee meceeJesMe nesles. peerJeeJejCee®ee mebyebOe MeerueeJejCe, peueeJejCe Je
JeeleeJejCeeMeer ³eslees. mepeerJeebMeer mebyebefOele ÒekeÀeMe mebMues
efþkeÀeCeer Heesn®eleele l³ee efþkeÀeCeer efJeefJeOe ÒekeÀej®es mepeerJe peerJeeJejCeele Dee{Ul eele. peerJeeJejCeeleerue
ÒecegKe mepeerJe IeìkeÀ Heg{erueÒeceeCes Deensle.
1)ÒeeCeer(Fauna) :íesìs-ceesþsmeJe&ÒekeÀej®es ÒeeCeer, He#eer, ceemes, keÀerìkeÀ F.
Deeke=Àleer 1. 16He#eer, ceemes Je keÀerìkeÀ
2)JevemHeleerr (Flora) :peceerve Je HeeC³eeleerue efJeefJeOe JevemHeleer.
Deeke=Àleer 1.1 7JevemHeleer
3)ce=oe(Soil) :JevemHeleerb®³ee Jee{e rmeeþer ce=oe Del³eeJeM³ekeÀ Demeles. ce=oe Pee[ebvee DeeOeej osles.
lemes®e cegUebJeeìs Hees
12
peerJeeJejCee®es leerve ÒecegKe IeìkeÀ Heg{erueÒeceeCes Deensle.
1)GlHeeokeÀ (Producer) :efnjJ³ee JevemHeleer ,p³ee met³e&ÒekeÀeMeele ÒekeÀeMe mebMues
2)Ye#ekeÀ (Consumers) :ns mepeerJe mJele: DeVe le³eej keÀ© MekeÀle veener. les DeVeemeeþer
GlHeeokeÀebJej DeJeuebyetve Demeleele.
3)efJeIeìkeÀ (Decomposers) :met#ce peblet, HebÀieme (yegjMeer) ³eeb®ee ³ ee ieìele meceeJesMe
neslees. ns GlHeeokeÀ Je Ye#ekeÀeb®³ee l³eep³e (ìekeÀuesu³ee) IeìkeÀebJej Jee{leele. kegÀpeC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee
nesles. efJeIeìkeÀebvee DeVe efceUles. Gpee& cegkeÌle nesTve He³ee&JejCeele efcemeUles. kegÀpeuesues IeìkeÀ HeeC³eele
efJejIeUleele Je l³eeleerue Hees
ceeveJe-efveefce&le He³ee&JejCe :
ceeveJe l³ee®³ee iejpesvegmeej / F®ísvegmeej He³ee&JejCeele yeoue Ie[Jetve DeeCe t MekeÀlees.
ceeveJee®eer yegef×ceÊee, %eeve keÀewMeu³e Je MekeÌleer ³eeb®ee JeeHej keÀ©ve lees vewmeefie&keÀ He³ee&jCeele yeoue
Ie[Jetve l³eeuee nJes lemes yeoue keÀ©ve Ieslees. ceeveJeeves le³eej kesÀuesu³ee ³ee He³ee&JejCeeme `ceeveJeefveefce&le
He³ee&JejCe' Demes mebyeesOeues peeles.
Deeke=Àleer 1. 20vewmeefie&keÀ He³ee&JejCee®es ceeveJeefveefce&le He³ee&JejCeele ©Heeblejmunotes.in
13
De)meeceeefpekeÀ -meebmke=ÀeflekeÀ He³ee&JejCe :
³ee®ee mebyebOe ueeskeÀmebK³es®³ee meeceeefpekeÀ -meebmke=ÀeflekeÀ iegCeOecee& Meer ³eslees. ³eele meebmke=ÀeflekeÀ
efve³ece, Jeejmee, ueeskeÀmebK³ee efJe
meebmke=ÀeflekeÀ He³ee&JejCe JesieJesieUs Dee{Ules.
ye)jepekeÀer³e He³ee&JejCe :
peieeleerue JesieJesieUîee ÒekeÀej®³ee jepekeÀer³e ÒeCeeueer Dee{Uleele. jepesMeener, ngkegÀceMeener,
ueeskeÀjep³e F. jepekeÀer³e He³ee&JejCe ele ÒeMeemeve ³eb$eCee efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee v³ee³e J³eJemLee / efve³ece /
keÀe³eos ³eeb®ee meceeJesMe neslees. ³eele Keepeieer lemes®e meeJe&peefvekeÀ IeìkeÀeb®ee meceeJesMe Demelees. osMee®³ee
DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeJej jepekeÀer³e He³ee&JejCee®ee Heefj Ceece neslees.
keÀ)DeeefLe&keÀ He³ee&JejCe :
JesieJesieUîee ÒeosMeebceO³es JesieJesieUîee ÒekeÀej®es DeeefLe&keÀ He³ee&JejCe Dee{Ules. keÀener osMeebceO³es
(De)Yeeb[JeueMeener (Capitalism) Goe. meb³egkeÌle mebmLeeves (ye)meceepeJeeo (Socialism)
Goe.®eerve lej keÀener osMeebceO³es mebefceÞe mJe©Hee®es DeeefLe&keÀ He³ee&JejCe Dee{Ules. efJekeÀefmele osMeebceO³es
DeeefLe&keÀ He³ee&JejCee®ee DeefOekeÀ efJekeÀeme Peeuesuee efometve ³eslees.
1.4 HeefjmebmLee
1.4.1 HeefjmebmLes®eer mebkeÀuHevee Je J³eeK ³ee:
SKeeÐee ÒeosMeeleerue HeefjmebmLesle lesLeerue meJe& mepeerJe IeìkeÀ (JevemHeleer, ÒeeCeer Je Flej
mepeerJe) l³eeb®ee HejmHejebMeer Demeuesuee mebyebOe lemes®e l³eeb®ee lesLeerue efvepeeaJe (DepewefJekeÀ) IeìkeÀebMeer
(He=LJeer, nJee, met³e&, nJeece eve F.) DemeCeeje mebbyebOe ³eeb®ee meceeJesMe neslees.
Pee[CO2O2
O2ÒeeCeer
ceuecet$emesWêer³e IeìkeÀ
Deeke=Àleer 1.2 1HeefjmebmLee
Þeer. Des.peer. ì@vmeues (A.G. Tansley) ³eebveer F.me. 1935 ceO³es HeefjmebmLee (Eco-
system) ner meb%ee meJe&ÒeLece JeeHejueer. l³eebveer HeefjmebmLes®eer J³eeK³ee Heg{erueÒeceeCes kesÀueer.
’He³ee&JejCeeleerue meJe& mepeerJe (pewefJekeÀ) DeeefCe efvepeeaJe (DepewefJekeÀ) IeìkeÀeb®³ee SkeÀ$eerkeÀjCeeletve
efvecee&Ce nesCeejer ÒeCeeueer (System) cnCepes He³ee&JejCe.“
Þeer. Deej. Sue. efueb[sceve (R.L. Lindeman) ³eebveer F.me. 1942 ceO³es HeefjmebmLes®ee
mebyebOe efJeefJeOe Òeeke=ÀeflekeÀ -jemee³eefvekeÀ Je pe wefJekeÀ Òeef¬eÀ³esMeer ³eslees, Demes mHeä kesÀues.munotes.in
14
Þeer. ceeBkeÀneTme (Monkhouse) Je Þeer. mcee@ue (Small) ³eeb®³ee celes, `Òeeke=ÀeflekeÀ
He³ee&JejCeeleeru e JevemHeleer Je ÒeeCeer ³eeb®³ee mebyebOeeletve HeefjmebmLee le³eej nesles.'
Jejerue J³eeK³eeb®³ee DeeOeejs He³ee&JejCee®es ÒecegKe iegCeOece& Heg{erueÒeceeCes meebielee ³esleerue.
1)He³ee&JejCeele SKeeÐee ÒeosMeeleerue Òeeke=ÀeflekeÀ He³ee&JejCe Je l esLeerue meJe& mepeerJe ³eeb®ee meceeJesMe
neslees.
2)He³ee&JejCe ner Kegueer ÒeCeeueer (Open System) Deens. ³eeceO³es Gpex®eer osJeeCeIesJeeCe melele
®eeuet Demeles.
3)HeefjmebmLesuee met³ee&keÀ[tve Gpee& ÒeeHle nesles.
4)HeefjmebmLesle efJeefJeOe Òe ef¬eÀ³ee melele ®eeuet Demeleele.
5)HeefjmebmLesle pewefJekeÀ Je DepewefJekeÀ IeìkeÀebceOeerue iegbleeiegbleer®es mebyebOe Dee{Uleele.
6)HeefjmebmLee ner vewmeefie&keÀ ÒeCeeueer Demetve leer HeefjHetCe& Deens.
1.4.2 HeefjmemLes®eer keÀe³e& Je mebIeìv ee:
HeefjmebmLesle Gpex®ee Je Hees
HeefjmebmLesle efJeefJeOe Hees
(JevemHeleer, MesJeeU Je keÀener me t#ce peerJe) ns ÒekeÀeMe mebMues
ns HegCe&le: JevemHeleeRJej DeJeuebyetve Demeleele. ns ogmeN³ee Hees
GlHeeokeÀ,
MeekeÀenejer ÒeeCeer
ÒeeLeefcekeÀ Ye#ekeÀ
ceuecet$ e
mesWê er³e IeìkeÀ
Deeke=Àleer 1.2 2HeefjmebmLes®es keÀe³e&
3)MeekeÀenejer Òee C³eebvee KeeCeejs Flej ÒeeCeer -Ye#ekeÀ-eflemeN³ee Hees
15
4)DeveskeÀ Hees
5)efJeIeìkeÀ -³eeceO³es met#ce peblet, yegjMe er, efkeÀ[s Je keÀerìkeÀ ³eeb®ee meceeJesMe neslees ns l³eep³e IeìkeÀ
Je mepe erJeeb®³ee ce=le DeJeMes
³eeÒekeÀejs met³ee&keÀ[tve efceUeuesueer Gpee& He³ee&JejCeeleerue efJeefJeOe IeìkeÀebletve peele jneles.
³eeuee®e He³ee&JejCeeleerue Gpex®ee ÒeJeen Demes mebyeesOeues peeles. HeefjmebmLesleerue Gpee& Je Hees
keÀesCel³eener DeVe meeKeUerle efkebÀJee Gpee& ÒeJeen ®e¬eÀele leerve ÒecegKe IeìkeÀ Dee{Uleele.
GlHeeokeÀ, Ye#ekeÀ Je efJeIeìkeÀ
GlHeeokeÀ -efnjJ³ee JevemHeleer peefceveerleerue HeeCeer Je nJesle erue keÀeye&ve [e³eDee@keÌmeeF&[ ³eeb®ee JeeHej
keÀ©ve l³eeb®³eeceO³es Demeuesu³ee nefjle êJ³e (Chlorophyll) ®³ee mene³³eeves met³e&ÒekeÀeMeele ÒekeÀeMe
mebMues
met³e&ÒekeÀeMeO2
O2CO2
HeeCeer
1.23ÒekeÀeMe mebMues
l³ee®ee keÀener Yeeie JevemHeleer®³ee YeefJe<³eeleerue Jee{ermeeþer j eKetve þsJeuee peelees.
Ye#ekeÀ : ÒeeC³eebceO³es nefjleêJ³e vemeles Je l³eecegUs les mJele:®es DeVe le³eej keÀ© MekeÀle veenerle. ÒeeCeer
DeVeemeeþer JevemHeleeRJej DeJeuebyetve Demeleele. l³eebvee HejHees
16
ÒeeLeefcekeÀ Ye#ekeÀ efkebÀJee ÒeLece ieìeleerue Ye#ekeÀ efkebÀJee MeekeÀenejer ÒeeCeer :
ns ÒeeCeer JevemHeleer (efkebÀJee GlHeeokeÀ) KeeTve peieleele. l³eebvee MeekeÀenejer ÒeeCeer Demes
mebyeesOeues peeles. Goe. mem ee, njerCe, yekeÀjer, iee³e F.)
efÜleer³ekeÀ Ye#ekeÀ efkebÀJee ogmeN³ee ieìeleerue Ye#ekeÀ efkebÀJee ÒeeLeefcekeÀ ceebmeenejer ÒeeCeer :
ns ÒeeCeer MeekeÀenejer ÒeeC³eebvee Keeleele. l³eebvee ÒeeLeefcekeÀ ceebmeenejer ÒeeCeer Dem esner cnCeleele.
Goe. ceebpej, keÀesune, meeHe F.
le=leer³ekeÀ Ye#ekeÀ efkebÀJee eflemeN³ee ieìeleerue Ye#ekeÀ efkebÀJee efÜleer³e ceebmeenejer ÒeeCeer :
ns ÒeeCeer efÜleer³e ceebmeenejer ÒeeC³eebvee efÜleer³e Ye#ekeÀebvee Keeleele. Goe. ueeb[iee.
®elegLe&keÀ Ye#ekeÀ efkebÀJee ®eewL³ee ieìeleerue Ye#ekeÀ efkebÀJee meJe&Ye#ekeÀ (Omnivores) :
ns ÒeeCeer le=leer³e Ye#ekeÀebvee Keeleele. menmee ³ee ÒeeC³eebvee Flej ÒeeCeer Keele veenerle. Goe.
efmebn, JeeIe.
efJeIeìkeÀ : met#ce peblet, yegjMeer ³eeb®e e meceeJesMe efJeIeìkeÀebceO³es neslees. GlHeeokeÀeb®es (JevemHeleer) l³eep³e
Yeeie-HeeueeHee®eesUe Ye#ekeÀeb®es (ÒeeCeer) l³eep³e Yeeie -efJe<þe, ce=le Mejerjs F. ³eeJej efJeIeìkeÀ
peieleele. l³eeb®es DeVe efceUefJeleevee JevemHeleer Je ÒeeC³eeb®es DeJ eMes
mebyeesOeues peeles.
meJe&meeOeejCele: SkeÀe Hees
DeVe meeKeUer :
DeVe efceUefJeC³ee®³ee Òeef¬eÀ³esle menYeeieer DemeCeeN³ee meJe& IeìkeÀeb®³ee SkeÀ$eerkeÀjCeeletve DeVe
meeKeUer le³eej nesles. met³ee&®³ee Gpex®ee JeeHej keÀ©ve efnjJ³ee JevemHeleer DeeHeues DeVe le³eej keÀjleele.
l³eebvee MeekeÀenejer ÒeeCeer Keeleele. ³ee ÒeeC³eebvee ceebmeenejer ÒeeCeer (Ye#e keÀ) Keeleele Je DeMee ÒekeÀejs
DeVee®ee ÒeJeen -Hees
ieJele memee keÀesune JeeIe
Deeke=Àleer 1. 24DeVe meeKeUer
meeOeejCele: oesve ÒekeÀej®³ee DeVe meeKeUîee Dee{Uleele.
1)ieJeleeU Òeos Meele ®ejCeeN³eeb ®eer DeVe meeKeUer -³eeceO³es MeekeÀenejer ÒeeCeer efnjJ³ee JevemHeleer,
ieJele Keeleele. l³eebvee ceebmeenejer ÒeeCeer Keeleele.munotes.in
17
2)kegÀpeuesu³ee IeìkeÀebJej peieCeeN³eeb®eer DeVe meeKeUer -kegÀpeuesu³ee IeìkeÀebJej peieCeejs met#ce pe blet
Je l³eebvee KeeCeejs Ye#ekeÀ ³eeb®³eeMeer ner DeVe meeKeUer efveie[erle Demeles.
ieJele memeekeÀesuneJeeIe
ieJele njerCe ueeb[iee efmebn
Deeke=Àleer 1. 25 DeVepeeUer
DeVe peeUer (Food Web) efkebÀJee DeVe ®e¬eÀ (Food Cycle) :
oesve efkebÀJee DeveskeÀ DeVe meeKeUîeeb®³ee SkeÀ$eerkeÀjCeeletve DeVepee Uer le³eej nesles. Goe.
ieJeleeU ÒeosMeele memee ieJeleKeelees lemes®e Gboerjner Keelees. Gbojeuee meeHe Keelees Je meeHeeuee Ieej
efkebÀJee memeeCee Keelees. cnCepes®e efvemeiee&le DeveskeÀ DeVe meeKeUîee SkeÀceskeÀebJej DeJeuebyetve Demeuesu³ee
efomelee le. ³ee meJee¥®³ee SkeÀ$eerkeÀjCeeletve DeVe peeUer efvecee&Ce nesles. Goe. ieJeleeU ÒeosMeeleerue
DeVepeeUer
1)ieJele-ìesU-memeeCee
2)ieJele-ìesU-mej[e -memeeCee
3)ieJele-meme-memeeCee
4)ieJele-Gboerj-memeeCee
5)ieJele-Gboerj-meeHe-memeeCee
HeefjefmLeleerkeÀ ceveesje (Ecological Pyramid ):
SKeeÐee HeefjmebmLesle Dee{UCeeN³ee efJeefJeOe Hees
oMe&efJelee ³esles.
pewJe Jemlegceeve cnCepes SKeeÐee mepeerJeele GHeueyOe DemeCeejs meWefê³e efkebÀJee mepeerJe êJ³e. pewJe
Jemlegceevee®³ee ceveesN³eele Òel³eskeÀ Hees
l³eeleerue yeoue (Hees
DeJeuebyetve Demeuesu³ee efJeefJeOe Hees
peeleevee Òel³eskeÀ H ees
le=. Ye#ekeÀ
efÜ. Ye#ekeÀ
Òee. Ye#ekeÀ
GlHeeokeÀ
Deeke=Àleer 1. 26 Gpee& Je HeefjefmLeefLekeÀ ceveesjemunotes.in
18
Gpee& ceveesN³eele Òel³eske À Hees
ceespeleele).
pewJe Yetjmee³eve ®e¬esÀ :
He=LJeerJejerue pewefJekeÀ (peerJeeJejCe) Je DepewefJekeÀ (MeerueeJejCe, JeeleeJejCe Je peueeJejCe)
³eeletve jemee³eefvekeÀ IeìkeÀeb®ee ÒeJeeme keÀmee neslees n s DeeHeu³eeuee pewJe Yet jmee³eve ®e¬eÀebÜejs keÀUles.
Goe. HeeCeer -peue ®e¬eÀeÜejs HeeC³ee®ee ÒeJeeme keÀUlees. mecegêeleerue HeeC³ee®eer JeeHeÀ nesles. l³ee®es
meesêerYeJeve nesTve {ie le³eej nesleele; Je He=LJeerJej HeeTme He[lees. Flej cenÊJee®eer pe wJe Yet jmee³eve
®e¬esÀHeg{erueÒeceeCes Deensle. keÀeye&ve®e¬eÀ, vee³eì^espeve ®e¬eÀ, ÒeeCeJee³et ®e¬eÀ, HeÀe@mHeesjme ®e¬eÀ meuHeÀj
®e¬eÀ F.
{ie
keeHeÀ
mecegê{ie
HeeTme
veoer
Deeke=Àleer 1. 27 peue®e¬eÀ
peue®e¬eÀ : met³ee&®³ee G
[eWiejeJej HeeTme He[lees. ³ee HeeC³ee®³ee veÐee le³eej nesleele Je efJeefJeOe ÒeosMeeletve Jeenle peele MesJeìer
l³ee mecegêeuee efceUleele. peue®e¬eÀele mecegêeleerue IeeCe HeeCeer Meg× nesles lemes®e yee
keÀeye&ve ®e¬eÀ : Pee[eb®eer Jee{ nesles lesJne nJesleerue CO 2Pee[s Iesleele. O2(ÒeeCeJee³et) mees[tve
osleele Je keÀeye&ve Pee[ebceO³es meeþle peelees. YetHe=<þeJejerue neue®eeueeRcegUs Pee[s peefceveerKeeueer iee[ ueer
peeleele. lesLeerue G
nesTve CO 2le³eej neslees . Je JeeleeJejCeele efcemeUlees.
Deeke=Àleer 1 .28 keÀeye&ve ®e¬eÀmunotes.in
19
1.4.3 HeefjmebmLes®es ÒekeÀej :
DeveskeÀ ÒekeÀej®³ee HeefjmebmLee Deensle, l³eeHewkeÀer leerve HeefjmebmLee ÒecegKe Deensle. HeefjmebmLeebvee
Biomes Demes mebyeesOeues peeles.
1)iees[îee HeeC³ee®eer HeefjmebmLee
2)peefceveerJejerue HeefjmebmLee
3)cenemeeiejeJejerue HeefjmebmLee
1)iees[îee HeeC³ee®eer HeefjmebmLee :
iees[îee HeeC³eeleerue HeefjmebmLeeb®es efJeefJeOe ÒekeÀej Heg{erueÒeceeCes -
De)leUîeeleerue HeefjmebmLee : leUs íesìs Demeles Je l³eecegUs þjeefJekeÀ ÒekeÀej®³ee JevemHeleer,
peue®ej, keÀerìkeÀ, ceemes F. ³esLes Dee{Uleele.
ye)veoer®eer HeefjmebmLee : veoer [eWiejeJej Giece HeeJeles Je efJeefJeOe ÒeosMeeletve Jenele peele mecegêeuee
efceUles. veoerleerue JevemH eleer, peue®eue, ceemes, keÀerìkeÀ lemes®e veoerleerue ceeMeebJej DeJeuebyetve DemeCeejs
He#eer ³eeb®ee meceeJesMe veoer®³ee HeefjmebmLesle neslees.
Jejerue leerve ÒecegKe HeefjmebmLeebHewkeÀer iees[îee HeeC³ee®eer HeefjmebmLee meJee&le íesìer Demetve
He=LJeer®ee megceejs 1.8… Yeeie ³ee Heefjme bmLesves J³eeHeuee Deens. HueJeb ie(Plankton) ne ³ee
HeefjmebmLesleerue GlHeeokeÀ lemes®e meJee&le íesìe Yeeie Deens. ³eeuee íesìs ceemes Keeleele. l³eebvee ceesþs ceemes
Keeleele.
2)peefceveerJejerue HeefjmebmL ee:
peefceveerJej He=LJeer®³ee He=<þYeeieeJej efJeefJeOelee Dee{Ules Je l³eecegUs peefceveerJej DeveskeÀ
ÒekeÀej®³ee HeefjmebmLee Dee{Uleele. l³eeHewkeÀer keÀener Heg{erueÒeceeCes Deensle.
De)meoenefjle Jeves : efJe
Dee{Uleele.
ye)ìgb[^e : Oe´gJeepeJeUerue Leb[ ìgb[^e ÒeosMeele DeefleMe³e ÒeefleketÀue n Jeeceeve efmLeleer Demeu³eecegUs
mepeerJeeb®eer mebK³ee ce³ee&efole Deens. l³eecegUs ³esLeerue HeefjmebmLeener meeOeer Deens.
keÀ)Jeves : HeevePe[er JeveebHeemetve les met®eerHeCeea JeveebHe³e¥le DeveskeÀ ÒekeÀej®eer Jeves He=LJeerJej Dee{Uleele.
lesLeerue nJeeceeve ÒekeÀejevegmeej JevemHeleer Je ÒeeC³eeb®es JesieJesieUs ÒekeÀej ³ee JeveebceO³es Dee{Uleele.
HeeCeLeU peeiee (Wet lands) :p³ee peeiesle HeeCeer yeje®e keÀeU efkebÀJee keÀe³ece®es Demeles DeMeer
oueoueer®eer peceerve HeeCeLeU peeiee cnCetve DeesUKeueer peeles. ³ee efþkeÀeCeerner DeveskeÀ ÒekeÀej®³ee
JevemHeleer Je ÒeeCeer, keÀerìkeÀ Dee{Uleele.munotes.in
20
3)cenemeeiejeJejerue HeefjmebmLee :
ner He=LJeerJejerue meJee&le ceesþer peue HeefjmebmLee Deens. He=LJeer®³ee megceejs 2/3 Yeeie
cenemeeieje bveer J³eeHeuee Deens. ³ee HeefjmebmLesle Keesue mecegêeyejesyej®e efkeÀveeN³eekeÀ[erue oueoueer®ee
ÒeosMe, efleJeje®eer Jeves. ÒeJeeU yesìs, Yejleer Deesnesìer®ee ÒeosMe Fl³eeoeR®eener meceeJesMe kesÀuee peelees.
1.5 ceeveJe -He³ee&JejCe mebyebOe
meg©JeeleerHeemetve®e ceeCetme l³ee®es DeVe, keÀHe[s, efveJeeje lemes®e Flej cegueYetle Je ®ewveer®³ee
iejpeebmeeþer He³ee&JejCeeJej DeJeuebyetve neslee. l³ee®es He³ee&JejCeeMeer Demeuesues mebyebOe keÀeUeveg©He yeouele
iesues. keÀOeer ceeveJe He³ee&JejCeeMeer keÀeUpeer Iesle Demes keÀOeer ogue&#e keÀjer leDemes HeCe l³eeves cegÎece
He³ee&JejCee®ee Nneme kesÀuee veJnlee. Hejbleg meO³ee ceeveJee®es J³eJemee³e, l³ee®eer peerJeveMewueer ³eele Deecegueeûe
yeoue Peeues Je l³ee®ee ÒeefleketÀue HeefjCeece He³ee&JejCeeJ ej Peeuee. ceeveJe l³ee®³ee mJeeLee&meeþer He³ee&JejCeele
yeoue Ie[Jet ueeieuee. l³eeves He³ee&JejCeeleerue IeìkeÀeb®ee Nneme kesÀuee, l³eele yeoue Ie[efJeues. Meem$e Je
leb$e%eeveeleerue Òeieleer®ee og©He³eesie ceeveJeeves He³ee&JejCee®³ee Nnemeemeeþer ke sÀuee. ³eecegUs He³ee&JejCee®eer
Òe®eb[ neveer Peeueer. l³eecegUs DeesPeesve®ee Nneme, peeieeflekeÀ leeHeceeve Jee{ pewJe efJeefJeOeles®ee Nneme,
Deecue Hepe&v³e, JeeUJebìerkeÀjCe, Òeot
1.6 He³ee&JejCe DeY³eemee®es cenÊJe Je J³eeHleer
He³ee&JejCe DeY³eemee®eer J³eeHleer Òe®eb[ Deens. He³ee&JejCe DeY³eemeele vewmeef ie&keÀ Meem$es,
meeceeefpekeÀ Meem$es, ceeveJe MeeKee, peerJeMeem$e, jmee³eveMeem$e, keÀe³eoe, meceepeMeem$e,
ceeveJeJebMeMeem$e Je veweflekeÀlee DeMee DeveskeÀ efJeÐee MeeKeeb®ee meceeJesMe neslees. ³ee meJee&®³ee SkeÀef$ele
%eeveeceOetve -He³ee&JejCe DeY ³eemee®ee ceeO³eceeletve DeeHeu³ee meYeesJeleeue®³ee He³ee&JejCee®eer ceeefnleer,
lesLeerue mecem³eeb®eer peeCeerJe DeeHeu³eeuee nesles. He³ee&Jejeleerue efJeefJeOe ÒeCeeueeR®ee Meem$eMeg× DeY³eeme
kesÀuee peelees. lemes®e l³eeb®ee mepeerJeebJej keÀe³e Hee fjCeece nesles les DeY³eemeues peeles. ³eeceO³es
He³ee&JejCee®³ee kesÀJeU Òeeke=ÀeflekeÀ efkebÀJee pewefJekeÀ IeìkeÀeb®ee meceeJesMe nesle veener lej meeceeefpekeÀ Je
meebmke=ÀeflekeÀ IeìkeÀeb®eener efJe®eej kesÀuee peelees. l³ee®eÒeceeCes ceeveJee®ee He³e e&JejCeeJej keÀmee HeefjCeece
nesle Deens les DeY³eemeues peeles.
³egvesmkeÀes (UNESCO) ves þjefJeuesueer He³ee&JejCe DeY³eemeemeeþer GefÎ<ìs Heg{erueÒeceeCes
Deensle.
De)ueeskeÀebceO³es He³ee&JejCe mecem³eebyeeyele peeCeerJe peeie=leer keÀjCes.
ye)He³ee&JejCee®es cetueYetle %eeve Je l³ee®³ee mecem³ee®es %eeve osCes.
keÀ)He³ee&JejCee®es meJebOe&ve keÀjC³eemeeþer ueeskeÀeb®ee ³eesi³e ¢<ìerkeÀesve le³eej keÀjCes.
[)He³ee&JejCe mebj#eCe Je He³ee&JejCeele megOeejCee Ie[efJeC³eemeeþer ueeskeÀebvee Òe sefjle keÀjCes.munotes.in
21
F)He³ee&JejCeer³e mecem³ee DeesUKeC³eemeeþer Je mees[efJeC³eemeeþer J³ekeÌleeriele keÀewMeu³eeb®ee efJekeÀeme
keÀjCes.
HeÀ)efvemeiee&Meer SkeÀ©Helee meeO³e keÀjC³ee®eer Oe[He[ keÀjCes.
Deepe®³ee peieele DeewÐeesefiekeÀjCe Je Jee{l³ee ueeskeÀmebK³escegUs vewmeefie&keÀ meeOevemebHeÊeer Jesieeves
JeeHejueer peele Deens. ceeveJee®³ee J³eJemee³eebcegUs He³ee&JejCee®ee Nneme ceesþîee ÒeceeCeeJej nesle Deens.
l³eecegUs He³ee&JejCee®es mebj#eCe keÀjC³ee®eer iejpe Deens. ns kesÀJeU mejkeÀej®es keÀece vemetve leer DeeHeCee
meJee¥®eer veweflekeÀ peyeeyeoejer Deens.
He³ee&JejCe SkeÀoe®e mJe®í keÀ©ve YeeieCeej veener. He³ee&JejCee®es j#eCe keÀjCes ns
DeeefLe&keÀ¢<ìîeener HeÀe³eÐee®es Deens ns ueeskeÀebvee Heìues Heeefnpes. keÀejCe He³ee&JejCee® eer HeÀej®e neveer Peeueer
Deens. DeeefCe cnCetve®e He³ee&JejCee®ee MeeÍJele efJekeÀemeele He³ee&JejCe efMe#eCee®es keÀe³e& Del³eble cenÊJee®es
Deens.
He³ee&JejCe efMe#eCee®es cenÊJe Lees[ke̳eele Heg{erueÒeceeCes Deens.
1)pewJeefJeefJeOeles®es mebJe Oe&ve ³eemeejKes DeeOegefvekeÀ He³ee&JejCeer³e mebkeÀuHevee mHe<ì keÀjCes.
2)He³ee&JejCemvesner peerJeveMewueer®ee efJekeÀeme keÀjCes.
3)vewmeefie&keÀ meeOevemebHeÊeer DeefOekeÀ keÀe³e&#ecelesves JeeHejCes.
4)vewmeefie&keÀ HeefjefmLeleerle mepeerJee® es Jele&ve mecepetve IesCes.
5)ueeskeÀmebK³ee Je meceepeeleerue mepeerJeeb®es HejmHej mebyebOe mecepetve IesCes.
6)mLeeefvekeÀ, je<ì^er³e Je Deeblejje<ì^er³e HeeleUerJejerue He³ee&JejCe mecem³ee Je efJe
1.7 meejebMe
He³ee&Jej ne He=LJeerJejerue ceeveJeer peerJevee®ee m$eesle Deens Je ceeveJee®es He=LJeerJejerue DeefmlelJe,
Jee{ Je efJekeÀeme lemes®e l³ee®es meJe& J³eJemee³e ³eeJej HeefjCeece keÀjlees. l³ee®es mJe©He þjefJelees.
ceeveJee®³ee efJeefJeOe J ³eJemee³eeb®ee HeefjCeece l³ee®³ee meYeesJeleeue®³ee He³ee&JejCeeJej Peeuee Demetve l³eele
ceesþs yeoue Peeues Deensle. keÀener yeoue ®eebieues Deensle keÀener yeoue JeeF&ì Deensle. He³ee&JejCeeleerue
DeveskeÀ IeìkeÀ ceeveJe lemes®e Flej mepeerJeebMeer meb yebefOele Deensle. He³ee&JejCe ns iegbleeiegbleer®es Demetvener les
ieleerceeve Deens. le³eele metmet$elee Deens. pewefJekeÀ Je DepewefJekeÀ IeìkeÀ efceUtve He³ee&JejCe yeveles.
ceeveJeefveefce&le He³ee&JejCe ceeveJeeuee megKeer Dee³eg<³e peieC³eeme ceole keÀjles.
Þeer. Des.peer. ì@vmeues ³eebveer 1935 ceO³es HeefjmebmLee ner meb%ee JeeHejueer. l³ee®³ee
J³eeK³esvegmeej ner He³ee&JejCeeleerue mepeerJe Je efvepeeaJe IeìkeÀeb®³ee SkeÀ$eerkeÀjCeeletve efvecee&Ce nesCeejer
ÒeCeeueer Deens. HeefjmebmLee ³ee Gp ee& Je Hees
Dee{Uleele. 1) GlHeeokeÀ, 2) Ye#ekeÀ Je 3) efJeIeìkeÀ.munotes.in
22
GlHeeokeÀ me t³e&ÒekeÀeMeele DeeHeues DeVe le³eej keÀjleele. l³eeb®³eeJej Ye#ekeÀ DeJeuebyetve
Demeleele Je MesJeìer efJeIeìkeÀ (Goe. yegjMeer) meJe& DeJeMes
DeJeuebyetve Demeleele.
HeefjefmLeeflekeÀ ceveesN³eele pewJe Jemlegceeve Òel³eskeÀ Hees
DepewefJekeÀ (MeerueeJejCe, JeeleeJejCe Je peueeJejCe) IeìkeÀebletve peeleele. ceeveJee®³ee DeefmlelJeemeeþer
ceeveJe He³ee&JejCe mebyebOe KetHe®e cenÊJee®es Deensle Je ns mebyebOe keÀeUeveg©He yeouele iesues, l³eecegUs
DeeHeÊeer, peerefJele neveer, ceeueceÊes®ee Nneme Je Deejesi³ee®ee Nneme nesT ueeieuee. ceeveJee®³ee ef®ejbleve
Dee³eg<³eemeeþer ns efve³eb$eCeele DeeCeC³ee®eer iejpe Deens.
He³ee&JejCe DeY³eemee®³ee ³ee DeeblejMeeKeer³e DeY³eemeeletve DeeHeu³ee meYeesJeleeueer He³ee&JejCee®eer
peeCeerJe efvecee&Ce nessles.
1.8 legce®eer Òeieleer leHeemee / mJeeO³ee³e
1)Kejs efkebÀJee Keesìs
De)ceeveJe Je He³ee&JejCe mebyebOe efmLej Deensle.
ye)He³ee&JejCe cnCepes meJe& mepeerJeeb®ee l³eeb®³ee meYeesJeleeue®³ee DepewefJekeÀ IeìkeÀebMeer Dem eCeeje
mebyebOe.
keÀ)`HeefjmebmLee' ner meb%ee Þeer. Des.peer. ì@vmeues ³eebveer ÒeLece JeeHejueer.
[)meeiejer HeefjmebmLee veoer Je leUîeele Dee{Ules.
F)He³ee&JejCe DeY³eemeele DeveskeÀ efJe
De)õõõ -ner He=LJeerJejerue meJee&le ceesþer peue HeefjmebmLee Deens.
ye)`He³ee&JejCe' ne Meyo cetU ÖeWÀ®e Meyo ‘Environia’ ³eeJe©ve le³eej Peeuee Deens Je l³ee®ee
DeLe& õõõ .
keÀ)JeeleeJejCee®es efJeefJeOe mlej ns ÒeecegK³eeves õõõ -yeoueeJej DeeOeeefjle Deensle.
[)Gpee& ceveesN³ee®³ee leUeMeer õõõõö Dee{Ulees.
F)õõõõ ÒeosMeele efJeefJeOe ÒekeÀej®es mepeerJe Dee{Uleele Je lesLeerue HeefjmebmLee
iegbleeiegbleer®eer Demeles.
3)yengHe³ee&³eer ÒeMve
De)JeeleeJejCee®ee me Jee&le Jej®ee Lej (700 les 10,000 efkeÀ.ceer.) õõõö Deens.
1)Dee³eveesmHeer³e 2)ne³e[^esmHeer³ej 3)yeenîeeJejCe 4)ceO³eeJejCe
ye)õõõö ne DeVe meeKeUerle ce=le IeìkeÀe®³ee efJeIeìveele ceole keÀjlees.munotes.in
23
1)MeekeÀenejer ye)efJeIeìkeÀ 3)mJe³ebÒesje r4)ceebmeenejer
keÀ)SkeÀe Hees
1)50… 2)100… 3)20… 4)10….
[)õõõ -ÞesCeerleerue Ye#ekeÀ ns meJee&le ceesþs ceebmeenejer ÒeeCeer Demetve l³eebvee Flej ÒeeCeer
Keele veenerle.
1)ÒeLece 2)efÜleer³e 3)le=leer³e 4)®elegLe&
F)meeiejer HeefjmebmLesleerue meJee&le íesìe IeìkeÀ õõõ -Deens. ³eeuee íesìs ceemes Keeleele.
1)íesìs ceemes 2)HueJesie 3)efkeÀ[s 4)HeeCeJevemHeleer
1.9 mJeeO³ee³e ÒeMveeb® eer GÊejs
1)Kejs efkebÀJee Keesìs
De)Keesìs ye)Kejs keÀ)Kejs [)Keessìs
F)Kejs
2)ieeUuesu³ee peeiee Yeje.
De)meeiejer HeefjmebmLee ye)meYeesJeleeue keÀ)leeHeceeve [)GlHeeokeÀ
F)ieJeleeU ÒeosMe
3)yengHe³ee&³eer ÒeMve
De)yeenîeeJejCe ye)efJeIeìkeÀ keÀ)10… [)®elegLe&
F)HueJesie
1.10 leebef$ekeÀ Meyo Je l³eeb®es DeLe&
1)He³ee&JejCe -SKeeÐee mepeerJee®ee pevce l³ee®ee efJekeÀeme, Jee{ Je ce=l³eg ³eeJej HeefjCeece keÀjCeeN³ee
meJe& IeìkeÀeb®ee Je ÒesjCeeb®ee meceeJesMe He³ee&JejC eele neslees.
2)HeefjmebmLee -Òeeke=ÀeflekeÀ He³ee&JejCeeleerue JevemHeleer Je ÒeeC³eeb®³ee HejmHej mebyebOeeletve efvecee&Ce
nesCeejer ÒeCeeueer.
3)DeVe meeKeUer -GlHeeokeÀ les efJeIeìkeÀebHe³e¥le nesCeeje DeVe IeìkeÀeb®ee / Gpex®ee ÒeJeeme DeVe
meeKeUerle efometve ³eslees.
4)DeVe peeUer (efkebÀJee DeVe ®e¬eÀ) -DeVe meeKeUîeeb®³ee HejmHej mebyebOeeletve DeVe peeUer le³eej
nesles.
5)HeefjefmLeeflekeÀ ceveesje -SKeeÐee HeefjmebmLesle pewJe Jemlegceeve efJeefJeOe Hees
24
6)pewJeYetjmee³eve ®e¬esÀ -He=LJeerJejerue pewefJekeÀ Je DepewefJekeÀ IeìkeÀeb®³eeceOetve jemee³eefvekeÀ IeìkeÀeb®ee
ÒeJeeme keÀmee neslees ns pewJeYet jmee³eve ®e¬eÀele oMe&efJeues peeles.
1.11 GH e¬eÀce
meJe& HeefjmebmLeeceOeerue DeVe meeKeUîeeb®eer GoenjCes pecee keÀje, Je ef®e$eeb®³ee mene³³eeves
oMe&Jee. ³eesi³e GHe³egkeÌle ceeefnleer efuene. vekeÀeMeele HeefjmebmLes®es mLeeve oeKeJee.
1.12 Heg{erue DeO³e³eveemeeþer meboYe&
Environmental s tudies -Bagad Anjali.
Systainable Urban Environments : An Ecosystem Approach,
Beuren, Allan et Al.
The Sage handbook of Environment & Society ward Hugh eds.
Environment and Sustainable Development -Sundar. I.
munotes.in
25
IeìkeÀ -2
vewmeefie&keÀ meeOevemebHeÊeer
nîee ÒekeÀjCee®ee HetCe& Dee{eJee Iesleu³eeveblej legcneuee Keeueerue JewefMe<ìîes mecepeleerue.
IeìkeÀ j®evee :
2.0 GefÎ<ì
2.1 ÒemleeJevee
2.2 efJe
2.4 meeOevemebHeos®eer JewefM e<ìîes
2.5 meeOevemebHeos®es Jeie er&keÀjCe Je ÒekeÀej
2.6 meeOevemebHeos ®³eeJeeHejeJej keÀejCeerYetle IeìkeÀ
2.7 vewmeefie&keÀ meeOevemebHeoe mebJeOe&vee®³ee He×leer
2.8 DeHeejbHeefjkeÀ meeOevemebHeoe
2.9 HeeCeer, Jeves Tpee& m$eesleebMeer efveie[erle mecem³ee Je J³eJemLeeHeve
2.10 meeOevemebHeoe mebJeOe&ve DeeefCe ef®ejbleve / MeeMJele efJekeÀeme
2.11 meejebMe
2.12 legce®eer Òeieleer leHeemee / mJeeO³ee³e
2.13 mJeeO³ee³e ÒeMveeb®eer GÊejs
2.14 leebef$ekeÀ Meyo Je l³eeb®es DeLe&
2.15 keÀe³e&
2.16 Heg{erue DeO³e³eveemeeþer meboYe&
2.0 GefÎ<ìîes
meeOevemebHeÊeer®³ee efJeefJeOe ÒekeÀejeb®eer ceeefnleer.
meeOevemebHeÊeer JeeHeje®eer ÒeCeeueer mecepetve IesCes.
meeOevemebHeÊeer JeeHejeMeer efveie [erle OeeskesÀ Je GHee³e mecepet ve IesCes.munotes.in
26
2.1 Òemlee Jevee
DeeOegefvekeÀ DeLe&J³eJemLee ner mebmeeOeveebJej DeeOeejerle Deens. kegÀþu³eener osMee®ee efkebÀJee
ÒeosMee®ee efJekeÀeme vewmeefie&keÀ mebmeeOeveebJej DeeOeejerle Deens. DeeHeCe He³ee&JejCeekeÀ[tve efceUCeeN³ee efJeefJeOe
iees<ìer®ee melele JeeHej k eÀjle Demelees. efvemeiee&ves DeeHeu³eeuee cegyeuekeÀ ÒeceeCeele meeOevemebHeÊeer efoueer
Deens, pemes HeeCeer, nJee ce=oe, efnbm$e ÒeeCeer, pe erJeeMce FbOeves, Oeelet Fl³eeoer. ceeveJe l³eeb®³ee leebef$ekeÀ
keÀewMeu³ee®ee Je %eevee®ee JeeHej, meY³elee Dee fmlelJeele Deeu³eeHeemetve keÀjle Deens.
meeOevemebHeÊeercegUs ceeveJee®³ee Òel³eskeÀ iejpee YeeieJeu³ee peeT MekeÀleele. mebmeeOeves ns
meeceûeer, Tpee&, mesJee, meeþe, %eeve efkebÀJee Flej ceeueceÊee ns meJe& HeÀe³eÐeele HeefjJeleeale nesT MekeÀles.
HeÀe³eÐee®³ee Òeef¬eÀ³esle l³eeb®ee JeeHej nesTve les DevegHeueyOe ner nesT MekeÀleele. ceeveJeeves vewmeefie&keÀ
mebmeeOeveeb®ee ³eesi³e GHe³eesie kesÀu³eeves l³eele Jee{ nesTve meJe&®e iejpee efkebÀJee F®íe YeeieJeCes Meke̳e
nesF&ue, SKeeoer J³eJemLee ke Àe³e&jle keÀjC³eeme ceole nesF&ue. ceeveJeer³e ¢<ìerkeÀesveeletve vewmeefie&keÀ
meeOevemebHeoe cnCepes keÀenerner pes He³ee&JejCeeHeemetve GHeueyOe Peeues Deens, p³eecegUs meJe& F®íe Je iejpee
YeeieJeu³ee peeT MekeÀleele. J³eeHekeÀ / efkebÀJee efJemle=le p ewefJekeÀ efkebÀJee He³ee&JejCeer³e ¢<ìerkeÀesveeletve
mebmeeOeves meJe& mepeerJee®³ee iejpee YeeieJe C³ee®es meeOeve Deens.
2.2 efJe
Flej ceeueceÊee p³eele ceeveJee®³ee Òel³eskeÀ iejpee YeeieJeCes efkebÀJee l³ee®ee HeÀe³eoe keÀ©ve IesC³ee®eer
#ecelee Deens. meeOevemebHeÊeer (resources) ne SkeÀ pegvee ÖeWÀ®e Meyo Demetve l³ee®ee DeLe& ’cegkeÌlelee
efkebÀJee Hegve&ueeYe“ meeOevemeb HeÊeer DeeJeM³ekeÀ Demeuesueer ceole nîee keÀuHevesMeer yeebOeeruekeÀer oMe&Jeleele.
efvemeie& Je vewmeefie&keÀ meeOevemebHeÊeer ³eeb®ee ³eesi³e efJekeÀeme / HeÀe³eoe ns ceveg<³eeuee l³ee®eer meY³elee /
mebmke=Àleer®eer meg©Jeeleer®eer DeeþJeCe keÀ©ve osle s.
keÀener meecegûeer ³eeHe³ee&JejCeele De efmlelJeele Demeleele. HeCe l³ee®eer GHe³egkeÌlelee ceeveJeeuee
Jele&ceeveele ceeefnle vemeles, DeMee vewmeefie&keÀ m$eesleebvee efvemeie&oÊeosCeieer Demeuesues (endowment)
Demes cnCeleele. DeJ³ekeÌlem$eesle cn Cepes, Demes vewmeefie&keÀ meeþs pes He³ee&JejCeele GHeueyOe Deensle Je
ceeveJeeuee l³ee®ee JeeHejner ceeefnle Deens. HeCe l³eeb®ee ceeveJee®³ee iejpee YeeieJeC³eemeeþer JeeHej kesÀuee
veener Demes m$eesle. efJekeÀefmele, efJekeÀmeveMeerue efkebÀJee keÀcee refJekeÀefmele osMeebceO³es meeOevemebHeÊeer JeeHeje®ee
mlej JesieJesieUe Deens. Yeeb[Jeue, %eeve, DeeefCe DeewÐeesefiekeÀ Meem$e ³eeb®³ee ceoleerves efJekeÀmeerle osMe
meeOevemebHeos®ee peemle JeeHej keÀjleele. DeÒeieleosMe efvemeie&oÊe osCeieer Demeuesue s Deensle, lej
efJekeÀmeveMeerue osMe ns DeJ³ekeÌlem$eesleebmeeþer Òeefme× Deensle. l³eecegUs %eeve, Yeeb[Jeue DeeefCe DeewÐeesefiekeÀ
leb$e ns meeOevemebHeÊeer efJekeÀeje®ee mlej þjJeC³eeme cenÊJee®ee IeìkeÀ Deens.
2.3 J³eeK³ee
Sveefj®e [yu³et efPeive jceve ³eeb®³ee celes, ’ceeveJee®³ee iejpee YeeieJeC³ee®eer #ecelee DemeCeejs
He³ee&JejCee®es IeìkeÀ cnCepes `meeOevemebHeÊeer' nes³e.“ ceeveJeer iejpee Je meeOevemebHeÊeer #ecelee ³eeÜejs
l³eebvee GHe³egkeÌlelee ÒeeHle nesles.munotes.in
27
meeOevemebHeoe cnCepes SKee oer Jemlet efkebÀJee HeoeLe& veener, lej les l³ee®es keÀe³e& Deens. p³eeceO³es
meeOevemebHeos®ee menYeeie Demelees, pemes Òel³eskeÀ iejpee YeeieefJeC³eemeeþer mebmeeOeveeb®ee®e JeeHej kesÀuee
peelees.
meeOevemebHeÊeerle DeMeer MekeÌleer Deens p³eele ceev eJee®³ee Òel³eskeÀ iejpee Je F®íe #eceJeC³ee®eer
leekeÀo Deens.
2.4 meeOevemebHeos®eer JewefMe<ìîes
vewmeefie&keÀ lemes®e ceeveJeefveefce&le meeOevemebHeÊeer®eer keÀener JewefMe<ìîes KeeueerueÒeceeCes.
1)GHe³egkeÌlelee : GHe³egkeÌlelee ns meeOevemebH eÊeer®es SkeÀ cenÊJeHetCe& JewefMe<ì Deens, keÀejCe meJe&®e
mebmeeOeve sGHe³eesieerle Deensle.
2)ce³ee&efolelee :meeOevemebHeoe ner ce³ee&efole Deens. JesUs ns SkeÀ ceesuee®es, efJeue#eCe JewefMe<ìîe
meeOevemebHeosMeer efveie[erle Deens. meeOevemebHeos ®eer ce³ee&efolelee ner iegCeelcekeÀ DeeefCe mebK³eelcekeÀ DeMeer
oesve ÒekeÀej®eer Deens. ceeveJeer meeOevemebHeÊeer ner iegCeelcekeÀ ce³ee&efole Deens lej DeceeveJe er³e (vewmeefie&keÀ)
meeOevemebHeÊeer ner mebK³eelcekeÀ ce³ee&efole Deens.
3)meeOevemeb HeÊeer®eer ieleerceevelee : meeOevemebHeÊeer ner efmLej veener, leer meelel³eeves yeoueles.
keÀeUevegmeej ceeveJe meeOevemebHeÊeer®ee JeeHej keÀjlees, l³ee®es ÒekeÀej DeeefCe iegCe nîeele yeje®e yeoue Ie[tve
Deeuee Deens.
4)meJe& meeOevemebHeoe SkeÀcesk eÀebJej DeJeuebyetve Deens : SkeÀceskeÀebJej DeJeuebyetve DemeCes ns
meeOevemebHeÊeer®es SkeÀ cenÊJeHetCe& JewefMe<ìîe Deens.
5)meeOevemebHeÊeerJej peerJevee®eer iegCeelcekeÀlee þjefJeueer peeles : ceeveJe ne %eeveer DeeefCe
DeewÐeesefiekeÀ leb$e%eeveel e Òeiele Demeu³eeves meeOevemebHeÊeer®ee GHe³eesie peemle keÀjlees. peerJevee®eer
iegCeelcekeÀlee Jee{JeCes ns meeOevemebHeÊeer®³ee GHe³egkeÌlelesJej DeeOeeefjle Deens.
2.5 meeOevemebHeos®es Jeie er&keÀjCe Je ÒekeÀej
meeOevemeHebÊeer®es vewmeefie&keÀ e fìkeÀeTHeCee ceeuekeÀernkeÌkeÀ DeeefCe efJelejCe ÒeCeeueer ³ee DeeOeejs
Jeieer&keÀjCe kesÀues peeles. meJe& meeOevemebHeoe He³ee&JejCeHeemet ve®e efceUles. efkeÀleerlejer mebmeeOeves ceeveJee®³ee
peieC³eemeeþer iejpes®eer Deensle. lej yeekeÀer meJe& ns ceev eJeer F®íe #eceJeC³eemeeþer GHe³egkeÌle Deensle.
vewmeefie&keÀ meeOevemebHeoe :
vewmeefie&keÀ meeOevemebHeoe ner efvemeiee&Heemetve efceUeuesueer DeeefCe meJe& ueeskeÀebvee JeeHejlee ³esF&ue
DeMeer Jemlet Deens. ceeveJe vewmeefie&keÀ meeOevemebHeoe efve cee&Ce keÀ© MekeÀle veener; l³eebvee He=LJeerleueeJe©ve
ieesUe keÀjeJeer ueeieles. l³eeb®³ee GieceeJe©ve / efveefce&leerJe©ve meeOevemebHeÊeer®es Jeieer&keÀjCe KeeueerueÒeceeCes.munotes.in
28
DepewefJekeÀ / efvepeeaJe meeOevemebHeoe (Goe. peceerve, HeeCeer, nJee DeeefC e Oeelet pemes meesve s, ueesn,
leebyes, ®eeboer Fl³eeoer)
pewefJekeÀ /mepeerJe meeOevemebHeoe : ner He=LJeer®³ee peerJeeJej Ceeletve efceUJeueer peeles. Jeves DeeefCe
l³eeb®eer GlHeeoves, ÒeeCeer, He#eer Je l³eeb®eer GlHeeoves, ceemes Je Flej meeiejer peerJ e, ner cenÊJeHetCe&
GoenjCes Deensle. keÀesUmee efkebÀJee lesue / Hesì^esue meejK³ee Keefvepeeb®ee nîeele meceeJesMe nesT
MekeÀlees keÀejCe pes efoIe&keÀeueerve Òeef¬eÀ³esletve keÀener peerJeeMce peerJeebHeemetve le³eej Peeuesueer Deensle.
efJekeÀemee®³e e ìHH³eeJej / mlejebJej DeeOeeefjle JeieeakeÀjCe :
DeJ³ekeÌle meeOevemebHeoe : efn mebmeeOeves DeefmlelJeele Deensle DeeefCe YeefJe<³ekeÀeUele l³eeb®ee JeeHej
nesT MekeÀlees. Goe. mlejerle Ke[keÀ Demeuesu³ee YeeieebceO³es Hesì^esue DeefmlelJeele Demeg Meke Àles. HeCe
peesHe³e¥le KeesokeÀece keÀ©ve l³eebvee yeensj keÀe{ues peeT MekeÀle veener, leesHe³e¥le les DeJ³ekeÌle / ígHeer
meeOevemebHeoe®e jeneCeej.
Òel³e#e meeOevemebHeoe : meJe&s#eCe keÀ©ve, l³eeb®eer iegCeelcekeÀ DeeefCe mebK³eelcekeÀ HeneCeer keÀ©ve
l³eeb®ee meO³ee®³ee keÀeUele JeeHej kesÀuee peelees DeMeer meeOevemebHeoe. Goe. Hesì^esue DeeefCe vewmeefiekeÀ
Jee³et ns `cebgyeF& ne³e' nîee KeeCeerletve menpe GHeueyOe nesle Deensle. Òel³e#e meeOevemebHeos®ee efJekeÀeme
pemes ueeketÀ [ Òeef¬eÀ³ee ner leb $e%eevee®eer GHeueyOelee DeeefCe l³eeb®eer efkebÀcele ³eeJej DeJeuebyetve Deens.
Òel³e#e meeOevemebHeos®ee keÀener Yeeie ne GHeueyOe leb$e%eeveeves HeÀe³eosMeerj efJekeÀeme keÀjC³eemeeþer
JeeHejuee peelees. l³eeme `efMeuuekeÀmeeOevemebHeoe' Demes cnCeleele . DeeefCe Demee Yeeie pees
leb$e%eevee®³ee DeYeeJeecegUs efJekeÀmeerle nesT MekeÀle veener l³eeuee meeþe (stock) meeOevemebHeoe
cnCeleele.
meeþe (stock) meeOevemebHeoe : cnCepes p³eeb®es meJex#eCe Peeues Deens HeCe leb$e%eevee®ee
DeYeeJeecegUs l³eeb®ee meb meeOeve cnCetve JeeHej nesT MekeÀle veener. Goe. ne³e[^espeve
HegveefJekeÀjCee Jej DeeOeeefjle JeieeakeÀjCe :
DeHegveefJekeÀjCeer³e meeOevemebHeoe (Non-renewable resources ):
p³eeb®eer efveefce&leer HeÀej Je
Demeu³eeves ns IeìkeÀ keÀceer Peeues lej l³eeb®es Hegve&©ppeerJeve Meke̳e veener. nîee meeOevemebHeosuee DeÒeJeener
efkebÀJee #e³e meeOevemebHeoe Demesner cnCeleele. mebHeg<ìele ³esCeejer meeOevemebHeoe ner Hegve&®eef¬eÀkeÀjCeeme ³eesi³e
efkebÀJee De³eesi³e Demet MekeÀles. Hegve&®e¬eÀ erkeÀjCeeme ³eesi³e DeMeer meeOevemebHeoe peer®eer Hegve&efveefce&leer DeMek e̳e
Deens HeCe l³ee®es Hegve&®e¬eÀ erkeÀjCe keÀ©ve Hejle Hejle JeeHejele DeeCelee ³esles, pemes Jele&ceeveHe$e,
keÀe[&yees[&, HesHej, keÀe®e Fl³eeoer.
keÀener mebHeg<ìele ³esCeejs mebmeeOeve ns Hegve&®eef¬eÀkeÀjCeeme De³eesi³e Demeleele. l³eeb®ee HeÀkeÌ le
SkeÀoe®e JeeHej nesT MekeÀlees. l³eeb®ee SkeÀoe JeeHej Peeu³eeJej Hegve:Hegvne JeeHej Meke̳e veener. Goe.
keÀesUmee, vewmeefie&keÀ lesue, Jee³et Fl³eeoer. meJe& peerJeeMce FbOeve ns Hegve&®eef¬eÀkeÀjCeeme De³eesi³e Deensle.
l³eecegUs kegÀþu³eener osMee ®³ee DeLe&J³eJemLesJej l³eeb®ee HeefjCeece nesT MekeÀlees. Jee{le peeCeejs
DeewÐeesefiekeÀjCe Je MenjerkeÀjCe ns peerJeeM³e FbOeveeJej DeJeuebyetve Deens.munotes.in
29
HegveefJekeÀjCeer³e meeOevemebHeoe (Renewable Resources) :
Goe. Jeves DeeefCe ceemes ns Hegve&©ppee rJeve Je Hegve&GlHeeoerle nesT MekeÀleele. p³ee osMeele
peueoieleerves meeOevemebHeoe JeeHejueer peeles, l³ee®e ÒeceeCeele l³eeb®eer MeeMJelelee peHeeJeer ueeieles. keÀener
meeOevemebHeoe peMeer met³e&ÒekeÀeMe, nJee DeeefCe Jee³et ns ef®ejbleve mebmeeOeves Deensle. keÀejCe les meelel³eeves
keÀceer DeefOekeÀ ÒeceeCeele GHeueyOe Demeleele. DeMee meeOevemebHeosuee `ÒeJeener DeeefCe De#e³e' meeOevemebHeoe
Demes ner cnCeleele. ceeveJeer³e JeeHej nîeele keÀesCeleener mebK³eelcekeÀ yeoue keÀ© MekeÀle veener. efkeÀ leerlejer
Hegve&efJekeÀjCeer³e meeOevemebHeosle ceeveJee®³ee JeeHejecegUs Ieì nesT MekeÀles, HeCe l³eeb®eer Hegve&efveefce&leer nesTve
ÒeJeen jeKelee ³eslees. nîeeHewkeÀer keÀener pemes Mesleerleerue HeerkeÀ -Hegve&efveefce&leerme HeÀej JesU ueeielees.
l³eeceeveeves HeeCeer efvecee&Ce nesC³eeme meÐe efmLeleerle DeeHeCe nJee, HeeCeer ³eemeejK³ee Hegve&efJekeÀjCeer³e
meeOevemebHeos®³ee iegCeJeÊes®³ee mecem³esuee leeW[ osle Dee nesle. nJee DeeefCe HeeCeer Òeot
mebK³esJej DeeOeejerle DeefleJeeHej nîeecegUs Hegve&efJekeÀjCeer³e meeOevemebHeoe keÀceer nesT MekeÀles efkebÀJee HetCe&HeCes
ve<ì nesT MekeÀles. keÀener GoenjCes cnCepes ueeieJ e[erKeeueerue peceerve, ceemes efkebÀJee Flej ÒeeCeer, Jeves,
Meg× HeeCeer DeeefCe peceerve, ueeieJe[ erKeeueerue Je vewmeefie&keÀ Yet j®evee DeMeer me Mele& vegleveerkeÀjCe#ece
meeOevemebHeosuee keÀener JesUe `efJe´leer³e ÒekeÀej®eer' meeOevemebHeoe Demesner mebyeesOeues peeles efkebÀJee Hegve&efJejCeer³e
meeOevemebHeos®ee GHeÒekeÀej Demesner cnìues peeles. meMele& vegleveerkeÀjCe#ece meeOevemebHeoe ceeveJe er³e
DeefleJeeHejeMeer efveie[erle Deens. DeeefCe efoIe&keÀeueerve ef®ejbleve / MeeMJele meeOevemebHeos® ee JeeHej ne
’Metv³e He³ee&JejCeer³e HeeTueKegCee “nîeeJej DeeOeejerle Deens Demes cnCelee ³esF&ue. nîeeceO³es ceeveJeer³e
JeeHej ne He=LJeerJejerue He³ee&JejCeer³e Je Hegve&©ppeerJeve #ecelesHes#ee keÀceer Demelees.
efJelejCeÒeCeeueerJej DeeOeejerle Jei eeakeÀjCe :
meJe&J³eeHeer (universal) meeOevemebHeoe : peer meJe&$e Dee{Utve ³esles (Goe. nJee, ÒekeÀeMe,
HeeCeer) ner mebmeeOeves meieUerkeÀ[s Dee{Utve ³esleele.
mLeeefvekeÀerke=Àle meeOevemebHeoe : peieeleerue keÀener Yeeieele®e Dee{Utve ³esles. (Goe. l eebyes DeeefCe
ueesnKeefvepe, YetDeew
ceeuekeÀernkeÌkeÀ ÒeCeeueer v egmeej Jeieer&keÀjCe :
Jew³eeqkeÌlekeÀ meeOevemebHeoe : nîeeuee J³eeqkeÌleiele / mJele:®eer meeOevemebHeoe meg×e cnCeleele. ner
meeOevemebHeoe J³ekeÌleer efkebÀJee l³eeb®³ee kegÀìgbyee®³ee JeeHejemeeþer®e Demeles pemes peceerve, Iej Fl³eeoer.
je<ì^er³e me eOevemebHeoe : peer meeOevemebHeoe l³ee osMeeleerue ueeskeÀ SkeÀef$eleHeCes JeeHe© MekeÀleele Je
l³eeb®ee JeeHej osMee®³ee HeÀe³eÐeemeeþer®e kesÀuee peelees pemes veoer, Jeves, Fl³eeoer.
Deeblejje<ì^er³e meeOevemebHeoe : ns peieYejeleerue meJe&®e mebmeeOe ves peer SkeÀef$el eHeCes meJe& mepeerJe
GHeYeesiet MekeÀleele. pemes JeeleeJejCe, peueeJejCe, ce=oeJejCe.
Òel³e#e De efmlelJeeJej DeeOeeefjle JeieeakeÀjCe :
cetle& meeOevemebHeoe : peMeer efJeefJeOe GHekeÀjCes / meeefnl³e nîeebvee Òel³e#e De efmlelJe Deens .munotes.in
30
Decegle& meeOevemebHeoe : pemes keÀe@jH eesjsì Òeeflecee, ye´eb[, Hesìbì DeeefCe Flej yeewef× keÀ ceeueceÊee peer
Decetle& mJeªHeele DeefmlelJeele Deens.
ceeveJeer efkebÀJee meebmke=ÀeflekeÀ meeOevemebHeÊeer :
ceeveJeer meeOevemebHeÊeer cnCepes SKeeÐee mebmLesleerue J³ekeÌleerves efkebÀJee J³ekeÌleeriele efkebÀJee HetCe&
keÀce&®eeN³eebveer mebmLesleerue efouesues GefÎ<ì meeO³e keÀjC³eemeeþer kesÀuesues Òe³elve. nîeeuee GÊece keÀce&®eejer
Yejleer, Je efveJe[ ³eeb®eer pees[ DemeeJeer ueeieles. l³ee®eÒecee Ces ³eesi³e ceeie&oMe&ve Je ÒesjCee, ÒeefMe#eCe
keÀewMeu³e e fJekeÀeme, keÀce&®eeN³eeb®es cet u³eebkeÀve, vegkeÀmeeve YejHeeF& DeeefCe ueeYe ³eesi³e efjleerves osCes,
keÀce&®eeN³eebMeer ³eesi³e Jele&CegkeÀ DeeefCe meJee&le MesJeìer megjef#elelee, keÀu³eeCeke Àejer mees³e DeeefCe Deejesi³ee®eer
ef®eblee ns meJe& ceeveJeer mebmeeOeve `J³eJemLeeHeve' Òeef¬eÀ³es®ee Yeeie Deens. ceeveJeer meeOevemebHeoe pemes
keÀewMeu³e, %eeve Fl³eeoer meJee&le cenÊJee®es Deens. yeN³ee®eJesUe nîee meeOevemebHeÊeer®eer DeeHeu³eeuee
ceeefnleer vemeles. nîee meeOevemebHeos®ee ieì ne kegÀìgbyeemeeþer cenÊJee®ee Deens. ns HeÀkeÌle Fef®íle MesJ eì
ieeþC³ee®ee efve
2.6 meeOevemebHeos ®³eeJeeHejeJej keÀejCeerYetle IeìkeÀ
SkeÀe ÒeYeeieeHeemetve ogmeN³ee ÒeYeeieele meeOevemebHeos®³ee JeeHejele yeoue efometve ³eslees.
efkeÀleerlejer cenÊ Jee®es IeìkeÀ meeOevemebHeoe JeeHeje®³ee Òeef¬eÀ³esJej HeefjCeece keÀjleele. efJekeÀmeerle Je
efJekeÀmeveMeerue osMeeble meeOevemebHeoe mebmeeOeve efJekeÀemeele mecem³ee Dee{Utve ³esleele. keÀener cenÊJee®es
IeìkeÀ KeeueerueÒeceeCes :
1)leebef$ekeÀ keÀew Meu³e : meeOevemebHeÊeer®³ee ce³ee&oe leb$e%eeveeMeer efveie[erle Deensle. efkeÀl³eskeÀ osMe
Depetvener leb$e%eevee®³ee DeYeeJeecegUs meeOevemebHeoe nmleiele keÀ© MekeÀle veenerle. DeeHeu³ee osMeeuee
vewmeefie&keÀ meeOevemebHeos®eer osCeieer efceUeueer Dee ns, lejermeg×e meJe&®e mebmeeOeves GHeueyOe nesT MekeÀle
veener, keÀejCe keÀenerb®ee MeesOe DeÐeeHe ueeieuesuee veener, lej keÀeneR®es GlHeeove keÀjCes keÀþerCe Deens.
2)DeeefLe&keÀ ce³ee&oe : nermecem³ee megd×e efveOeer®³ee DeYeeJeecegUs veJeerve meeOevemebHeos®³ee ÒekeÀuHeebvee
mene³³e ve efceUeu³eeves pes lemes®e jeefnues Deensle. veefJeve meeOevemebHeos®es GlKeveve ns Yeeb[Jeuee®³ee
GHeueyOeles®³ee DeeOeeefjle Deens. efkeÀl³eskeÀ JesUe efJekeÀmeveMeerue osMe veJeerve meeOevemebHeos®³ee MeesOeeuee
DeeefLe&keÀ HeeþyeU veener cnCetve l³eeb®ee JeeHej keÀ© MekeÀle veenerle.
3)Ke®e&-HeÀe³eoe HeefjCeece : meeOevemebHeos®³ee JeeHejeJej HeefjCeece keÀjCeeN³ee IeìkeÀeble GlHeeove
Ke®e& ne meJee&le cenÊJee®ee IeìkeÀ Deens. p³ee Yeeieele GlHeeove Ke®e& peem le Deens lesLes meeOevemebHeos®ee
MeesOe Iesleuee peele veener. meJe&meeOeejCeHeCes HeJe&leer³e, yeHeÀe&®íeefole DeeefCe Jeves Demeuesu³ee Yeeieele
ceesþîee ÒeceeCeele Ke®e& Demeu³eecegUs meeOevemebHeoe MeesOeueer peele veener.
4)mJemle He³ee&³eer J³eJe mLee : mJemle He³ee&³ee®³ee GHeueyOelescegUs meeOevemebHeos®³ee efJekeÀemeeuee
ce³ee&oe ³esleele. keÀener JesUe mJemle DeeefCe ®eebieu³ee Òeleer®es He³ee &³e yeepeejele GHeueyOe Demeleele . pemes
vewmeefie&keÀ jyej -ke=À$eerce jyej mJemle ojele GHeueyOe Dem eu³eeves vewmeefie&keÀ jyej JeeHejues peele veener.munotes.in
31
5)kegÀMeue keÀeceieejeb®eer GHeueyOelee : meeOevemebHeos®ee efJekeÀeme ne kegÀMeue DeeefCe DekegÀMeue
keÀeceieejeb®³ee GHeueyOesJej DeJeuebyetve Demelees. DeefJekeÀmeerle Je efJekeÀmeveMeerue osMeele ef vemeie&oÊe osCeieer
(endowment) Demeuesues DeeefCe DeJ³ekeÌle (Potential )meeOevemebHeoe GHeueyOe Demetve kegÀMeue
keÀeceieejeb®eer G HeueyOelee vemeu³eeves les Depet vener meeOevemebHeoe cnCetve JeeHejues peele veener.
6)ceeieCeer®ee mlej : Jele&ceeveele / meÐeefmLeleerle DeeefLe&keÀ efJekeÀeme DeeefCe DeeHeu³ee Jee{le
peeCeeN³ee iejpee Je F®íe ³eeb®ee He efjCeeceebcegUs meeOevemebHeosue e SKeeoer Jemlet DeeefCe mesJee, ³ee mJe©Heele
JeeHejueer peeleele. Goe. keÀesUmee J e lesuee®ee Deew
kesÀuee peelees.)
7)Òeot
8)mejkeÀejer OeesjCe : mejkeÀejer OeesjCes meeO evemebHeos®³ee efJekeÀemeele HeÀej cenÊJee®eer YegefcekeÀe
yepeeJeleele. efJeefJeOe osMe meeOevemebHeoe GlKevevee®eer DeveskeÀ OeesjCes DeeKeleele.
2.7 vewmeefie&keÀ meeOevemebHeoe mebJeOe&vee®³ee He×leer
mebJeOe&ve cnCepes vewmeefie&keÀ meeOevemebHeo s®es mebj#eCe, megOeejCe DeeefCe MeneCeHeCeeves kesÀuesuee
JeeHej. ns Jele&ceeve Je YeefJe<³eemeeþer, meeceeefpekeÀ Je DeeefLe&keÀ ¢<ìîee HeÀej cenÊJee®es Deens. mebJeOe&ve ns
meeOevemebHeos®³ee J³eJemLeeHevesleerue efvejblej O³es³³e Deens. meeOevemebHeoe ner ceeveJeeuee SkeÀ efkebÀJee ogmeN³ee
©Heele He³ee&JejCee®eer JewefMe<ìîes meebieCeejs®e Deens. DeeOegefvekeÀ mebmke=ÀleerceO³es Peeuesu³ee Òeieleer®ee DeeHeu³ee
ie=neJejerue vew meefie&keÀ meeOevemebHeosJej Ket He HeefjCeece Peeuee Deens, cnCetve meeOevem ebHeos®es mebJeOe&ve ner
keÀeUe®eer iejpe Deens. efkeÀleerlejer ceeiee¥veer vewmeefie&keÀ meeOevemebHeos®es mebJeOe&ve keÀjCes Meke̳e Deens. DeeHeCe
meJee¥veer meYeesJeleeueer Heentve DeeHeCe keÀesCeleer vewmeefie&keÀ meeOevemebHeoe JeeHejlees Je l³eeb®ee JeeHej keÀmee
keÀceer keÀjlee ³esF&ue ns keÀjC³ee®eer iejpe Deens.
Hegve&®eef¬eÀkeÀjCe :
efkeÀleerlejer Jemlet pemes HesHej keÀe[&yees[& DeeefCe keÀHe ns Pee[ebHeemetve le³eej kesÀues peeleele. Kej
lej Pee[s ner DeeHeueer vewmeefie&keÀ mebHeÊeer Deens. HesHej®es Hegve&®eef¬eÀkeÀjCe keÀ©ve DeeHeCe Je
Hegve&®eef¬eÀkeÀjCe keÀjC³ee®es cenÊJe DeeHeu³eeuee keÀUues Heeefnpes. Hegve&®eef¬e ÀkeÀjCee®ee meJee&le ceesþe HeÀe³eoe
cnCepes mebmeeOevee®es mebJeOe&ve. Oeeletb®ee meeþe keÀceer nesle Demeleevee Oeelegb®³ee Jemletb®ee Hegve&JeeHej ns
MeneCeHeCe Deens. DeeHeCe Kejeye Peeuesues Oeelet Hegve&®eef¬eÀkeÀjCeemeeþer ossCes iejpes®es Deens. De eHeCe Kejeye
Peeuesues Oeelet Hegve&®eef¬eÀkeÀjCeemeeþer osCes iejpes®es Deens. DeeOeer®e meebefieleu³eeÒeceeCes Kejeye HesHej®es
Hegve&®eef¬eÀkeÀjCecegUs DeeHeueer Jeves Jee®et MekeÀleele. l³eep³e IeìkeÀeb®es Hegve&®eef¬eÀkeÀjCe HeÀkeÌle vewmeefie&keÀmunotes.in
32
meeOevemebHeoe Jee®eJet MekeÀle veenerle lej Tpee& m$eesle ner Jee®eJeleele. SKeeÐee Jemletb®es Hegve&®eef¬eÀkeÀjCe
kesÀu³eeves l³ee®³ee efveefce&leerme ueeieuesu³ee Tpee&Hes#ee ner keÀceer Tpee& ueeiegve Tpex®eer ye®ele®e nesles.
Hue@efmìkeÀ Jemletyeeyeleerl e DeeHeCe ns GoenjCe IesT MekeÀlees. Hue@efmìkeÀ Jemletb®es Hegve&®eef¬eÀkeÀjCe kesÀu³eeves
efkeÀleerlejer ÒeceeCeele Tpex®eer ye®ele nesles. l³eepe IeìkeÀeb®es Hegve&®eef¬eÀkeÀjCe cnCepes Òeot
keÀjleele. l³ee®eÒeceeCes pej keÀ®eje J³e JemLeeHeve keÀeUpeerHetJe&keÀ kesÀues veenerlej l³eeHeemetve HeeCeer Òeot
Deens.
2.8 DeeHejbHeefjkeÀ meeOevemebHeoe
Jeeje, ueeìe, meewj , YegDeewef
³esles. ner meJe& meeOevemebHeoe Hegve&efJekeÀjCeer³e DeeefCe De#e³e m$eesle Deens; DeeefCe l³eeHeemetve kegÀþu³eener
ÒekeÀej®es He³ee&JejCeer³e Òeot
HeJeve®e¬eÀerHeemetve, HeJeveTpex®eer efveefce&leer kesÀueer peeles. nîeeb®ee GHe³eesie HeeCeer peveer$eebmeeþer,
Oeev³e efiejC³eebceO³es Je Tpee&efveefce&leermeeþer neslees. HeJeve Tpee& cnCepes n Jes®ee ÒeJeen (Jee³et)peefve$eebletve
leebef$ekeÀ¢<ìîee JeeHej keÀ©ve efvecee&Ce kesÀuesueer Jeerpe nes³e. Yeejle osMeeuee HeJeveTpex®³ee efveefce&leerle
Deûesmej osMe ceeveuee peelees. Yeejlee®eer HeJeveTpee& efveefce&leer #ecelee 20 oMeue#e cesieeJe@ì F lekeÀer Deens.
970 cesieeJe@ì #ecelee Demeuesues HeJeveTpee& ÒekeÀuHe ceeie& 1998 He³e¥le GYeejC³eele Deeues Deensle.
peieYejeleerue HeJeveTpee& efveefce&leer ceO³es Yeejlee®ee Hee®eJee (5) Jee ¬eÀceebkeÀ ueeielees. 20 efkeÀueesceerìj
Òeleer leeme Hes#ee p eemle Jesie DemeCeeN³ee Yeeieele HeJeveTpex®eer efveefce&leer kesÀueer peeles.
2)ueeìe Je Yejleer -DeesnesìerHeemetve efceUCeejer Tpee& :
met³e& Je ®ebêe®³ee ieg©lJeekeÀ
meeþJeC³eemeeþer OejCe / peueeMe³e efvecee&Ce kesÀuee peelees. l³eele peefve$e yemeJetve Yejleer -Deesnesìer Heemet ve
Tpex®eer efveefce&leer keÀjC³eele ³esl es. Yejleer®³ee JesUer mecegêe®es HeeCeer OejCeele / peueeMe³eele ³esles DeeefCe
lesLeerue ³eb$evee ieleer osTve Jeerpe efveefce&leer nesles. 8000 les 9000 cesieeJe@ì®eer Jeerpe nîeeHeemetve
keÀjC³ee®eer #ecelee YeejleekeÀ[s Deens. Yeejleele keÀ®í ns Yejle er-Deesnesìer Heemegve Tpee& efveefce&leerme
GÊece mLeU Deens.
meewj Tpee& :
met³e& He=LJeerJejerue meJe& Tpee¥®ee cegK³e m$eesle Deens. ne Dece³ee&o De#e³e Jewef
33
Yeejleeves meewjTpex®ee JeeHej DeVe efMepeJeCes, HeeCeer iejce keÀjCes, HeeCeer ef JeYekeÌle keÀjCes, efHekesÀ
megkeÀJeC³eemeeþer peceerve iejce keÀjC³eemeeþer, Fl³eeoer meeþer leb$e%eeve efJekeÀefmele kesÀues Deens. nmleiele
keÀjCes, ©Heeblejerle keÀjCes DeeefCe efJelejerle keÀjCes nîeeJej DeeOeejerle Òel³e#e meewj efkebÀJee DeÒel³e#e meewj
Tpee& efveefce&leermeeþer leb$e%eeve efJekeÀmeerle kesÀues Deens. HeÀesìesJnesueìeF&ue HeÆîee DeeefCe meewj G
efveefce&leer leb$eele Fceejleer m eg³ee&®³ee efoMesves GYeejCes, G
peeieeb®eer efveefce&leer keÀjCes, DeMee ÒekeÀejs kesÀuee p eelees.
4)YetDeewef
5)pewJe JemletceeveeHeemetve efceUCeejer Tpee& :
meJe& meecegûeer, ÒeeC³eeb®eer efJe<ìe ³eeuee SkeÀef$eleHeCes Tpee& m$eesle ceeveues lej l³eeme pewefJekeÀ
Jemlegceeve cnCelee ³esF&ue. keÀener pewefJekeÀ Jemlegceeve cnCepes efveke=À<ì ueekegÀ[, Menjer keÀ®eje, Tmee®eer
ef®eHee[ s, HeeUerJe ÒeeCeer Je ceeveJeer efJe<ìe nes³e.
DeHeejbHeejerkeÀ Tpee& meeOevemebHeos®es cenÊJe :
1)ns efvemeiee&le DeieCeerkeÀ Deensle. Tpee&leb$e%eevegmeej Yeejleele 95000 cesieeJe@ì FlekeÀe
DeHeejbHeeefjkeÀ Tpee&m$eesleeb®ee meeþe Deens.
2)ns Hegve&efve efce&leer#ece m$eesle Deensle. keÀceer Þeceele Je HewMeele DeHeejbHeeefjkeÀ Tpee& m$eesleeb®eer
Hegve&efveefce&leer nesT MekeÀles.
3)DeHeejbHeeefjkeÀ Tpee&m$eesle ns Òeot
peue meeOevemebHeoe :
mepeerJeeb®es DemleerlJe ns HeeC³ee®³ee GHeueyOelescegUs Deens. leep³ee HeeC³ee®³ee ³eesi³e HegjJeþe ns
He=LJeerJejerue mepeerJeme=<ìer efìkeÀJetve þsJeC³ee meeþercenÊJee®es Deens. efJekeÀem ee®³ee Òel³eskeÀ ìHH³eele HeeCeer
nîee vew meefie&keÀ meeOevemebHeos®ee Ket He ÒeYeeJe Deens. Mesleer, keÀejKeeves DeeefCe ceveg<³eJemleer, nîee meJee¥meeþer
HeeC³ee®ee ³eesi³e HegjJeþe DeeJeM³ekeÀ Deens.pe uemeeOevemebHeoe ner êJe efkebÀJee DeJ³ekeÌle mJe©He ele Demees, leer
ceeveJeeuee GHe³egkeÌle Deens. ’HeeCeer ns®e peerJeve“ Demes ceeveJeeuee HeeC³eeyeÎue Jeeìles. He=LJeer
DeblejeUeletve efveUer efomeles, cnCetve efleuee efveUe ûen Demes cnCeleele. nîee®es keÀejCe He=LJeer HeeC³ee®³ee
meeþîeele Þeerceble De ens. He=LJeer®ee 71 ìkeÌkesÀ Yeeie peueeJejCe Deens. HeCe 97 ìkeÌkesÀ HeeCeer ns Keejì
Deens. keÀejCe nîeele meesef[³ece keÌueesjeF&[ DeefOekeÀ ÒeceeCeele efJejIeUuesues Deens. ce@ivesefMe³ece,
ke@ÀueefMe³ece DeeefCe Flej IeìkeÀ ns efceþele Del³euHe ÒeceeC eele Dee{Uleele. ns Keejì HeeCeer efHeC³eeme,
Mesleermeeþer, DeeefCe keÀejKeev³eebmeeþer meg×e ³eesi³e veener. nîee He=LJeerJej 97 ìkeÌkesÀ HeeCeer Keejì Deens
DeeefCe HeÀkeÌle 3 ìkeÌkesÀ HeeCeer leepes / iees[ Deens. nîeeHewkeÀer 2/3 (oesve le=$eer³eebMe) ns ieesþues u³ee
mJe©Heele efnceveie Je Oe´g efJe³e ÒeosMeele Dee{Ules. ve ieesþuesues leepes HeeCeer ner peemle ÒeceeCeelemunotes.in
34
peefceveerKeeueer Dee{Ule s Je HeÀej®e Lees[e Yeeie ne Yet He=<þeJej efkebÀJee nJesle Dee{Ulees. Meg× HeeCeer ns
Hegve&efveefce&leer#e cemeeOevemebHeoe Deens. HeeC³ee®ee JeeHej Mesleer, keÀejKeeveoejer Je Iej®³ee keÀeceemeeþer neslees.
Demes ceeveues peeles keÀer, peieeleerue 70 ìkeÌkesÀ HeeCeer efmeb®eveemeeþer JeeHejues peeles. l³eeHewkeÀer 15 -35
ìkeÌkesÀ efmeb®eve GHemee ne efvejblej D eens. SkeÀe ceeCemeeme jespe®³ee Deenejemeeþer ueeieCeejs DeVe
GlHeeoerle keÀjC³eemeeþer meJe&meeOeejCe 2000 -3000 efueìj FlekesÀ HeeCeer ueeieles. efHeC³eemeeþer
ueeieCeeN³ee HeeC³ee®³ee leguevesle les efkeÀleerlejer Heìerves peemle Deens. efHeC³eemeeþer S keÀe ceeCemeeuee SkeÀe
efoJemeeuee oesve les Hee®e efueìj FlekesÀ HeeCeer ueeieles. peieYejeleerue meJe&meeOeejCe 22 ìkeÌkesÀ FlekesÀ
HeeCeer keÀejKeev³eeuee ueeieles. peieYejeleerue 4 ìkeÌkesÀ FlekesÀ HeeCeer Iejeb®³ee JeeHejemeeþer ueeieles.
p³eeceO³es e fHeC³eemeeþer, DeebIeesUermeeþer, DeVe efMepeJeC³eemeeþer, mJe®ílesmeeþer, keÀHe[s OegC³eemeeþer Je
yeeiekeÀeceemeeþer JeeHejues peeles.
peue meeOevemebHeos®eer neveer / Nneme :
Òeot
(Deeblejje<ì^er³e les J³ekeÌleeriele peueeMe³e Je efJeefnjer He³e¥le meJe& mlejele) pe eieeflekeÀ HeeleUerJej D emes
metef®ele kesÀues peeles keÀer, peue Òeot
peueÒeot
Iejiegleer keÀ®eje ne HeeCeer Òeot
þjles. DeeOegefvekeÀ keÀeUeleerue keÀHe[s O egC³ee®³ee HeeJe[jer / ef[ì&pebì HeeC³eele mebLeieleerves Nneme
HeeJeleele. les SkeÀ$e ³esTve meeþleele Je ns HeeCeer ceeveJeeme DeeefCe ÒeeC³eebvee JeeHejeme De³eesi³e þjles.
nîeele DeefmlelJeele Demeuesuee HeÀe@mHeÀ jme SkeÀ$e meeþtve MewJeeuee®eer Jee{ nesTve pewefJekeÀ keÀ®eN³eele Yej
He[les.
He=<þYeeieeJejerue Je nve :
peceerveer®³ee He=<þYeeieeJej Demeuesueer Òeot
HeeJeleele, efcemeUueer pe eleele. Keleeb®es ns Jenve íesìîee DeesIeUebceOetve leueeJeele Heesn®eles Je lesLes
JevemHeleeRcegUs `³egì^esefHeÀkesÀMeve' (ÒeeCeJee³et®ee #e³e) nesles.
Deewef
nesCeejer Òeef¬eÀ³ee cnCepes Deewef
35
leeHeceeveele nesCeeN³ee yeoueecegUs Dee@eqkeÌmepeve®ee HegjJeþe keÀceer neslees. DeeefCe HeefjefmLeleer®³ee Ie[CeerJej
HeefjCeece n eslees. ceemes DeeefCe Flej efkeÀìkeÀ p³eebveer SkeÀe ÒekeÀej®eer HeeC³ee®eer efmLeleer Deelcemeele kesÀueer
Demeles les De®eevekeÀ Peeuesu³ee HeeC³ee®³ee leeHeceeve Jee{ercegUs ce© MekeÀleele. nîeeuee ’Deewef
keÀejKeev³ eeleerue meeb[HeeCeer :
keÀejKeev³eeleerue keÀ®eje ne HeeC³eele ìekeÀuee peelees. jemee³eeefvekeÀ efJe< eejer IeìkeÀebcegUs HeeCeer
Òeotef
keÀejKeeves, jbie, jmee³eve Deeef Ce efkeÀìkeÀ veeMekeÀ nîee ceeHe&Àle pemle / iebOekeÀ Òeot
Jee{ nesCes nîeemeejKes jesie nesleele. leebye s, pemle, ef vekesÀue, efììeefve³ece, Fl³eeboercegUs ’ìe@keÌmesefve³ee“
nesT MekeÀlees, Je jesie ÒeeflekeÀeb®³ee keÀece keÀjC³ee®³ee ®e He×leeRJej HeefjCeece neslees. efkeÀleerlejer êJe
meeb[HeeC³eele efJe
Yetpeuee®ee DeleerJeeHej ne meJee&le ceesþe HeeC³ee®ee De³eesi³e JeeHej Deens. DeewÐees efiekeÀjCe Mesleer Je
peemle Demeuesueer ueeskeÀmebK³ee nîeecegUs Yeejle, ®eerve ³ee oesvnerner osMeele HeeC³ee®ee De³eesi³e JeeHej ns
meJee&le OeeskeÀeoe³ekeÀ Deens. efvemeiee&le Demeuesu³ee vewmeefie&keÀ HeeC³eeHes#ee peemle GHemee Òel³eskeÀ Je
meg×e keÀceer nesle Deensle. efvejblej / ef®ejbleve efJekeÀemeemeeþer DeeefCe YejeJe Ieeleuee peelees l³eeHes#ee
peemle HeeC³ee®ee GHemee peieYejele nesle Deens. pej veefpekeÀ®³ee keÀeUele nîeele yeoue veener kesÀuee lej
Yetpeuemeeþs HetCe& keÀesj[s He[leerue. DeeHeu³ee HeeC³ee®³ee JeeHejele Je Yetpeuemeeþs JeeHejeceO³es yeoue
keÀjeJee ueeieCeej Deens. mepeerJeme=<ìer J e nJeeceeveeMeer efveie[erle ef¬eÀ³ee nîeeb®ee HegjJeþîeebJej nesCeeje
HeefjCeece ue#eele Ieslee, ³esCeeN³ee Heg{erue efHe{eruee peerJeveYejemeeþer HeeC³ee®ee meeþe keÀjCes keÀþerCe Deens.
peuemeeOevemebHeos®es mebJeOe&ve :
DeeHeu³ee He=LJeerJej peieC³e emeeþer HeeCeer DeeJeM³ekeÀ Deens. HeeCeer DeVee®eer Jee{, mJe®ílee,
Tpee&efveefce&leer, DeeieerJej efve³eb$eCe þsJeCes DeeefCe cenÊJee®es cnCepes peieC³eemeeþer HeeCeer DeeJeM³ekeÀ Deens.
HeeCeer ne DeeHeu³ee jespe®³ee peerJeveeb®ee Yeeie Deens, DeeefCe D eeHeCe l³eeJej DeefleDeJeuebyetve Deenesle. ®eej
peCeeb®³ee SkeÀe kegÀìtbyeemeeþer 450 ueerìj (120 ie@ueve / efHebHe) HeeCeer jespe ueeieles. cnCepes SkeÀe
Je
Jee®etMekeÀlees DeeefCe DeeHeu³ee YeefJe<³eemeeþer meg×e GHe³egkeÌle Deens. DeeHeu³eeuee ceeefnle veener keÀer
YeefJe<³eele Jee{le peeCeeN³e e ueeskeÀmebK³esmeeþer DeeJeM³ekeÀ HeeCeer Deens keÀer veener. DeeHeu³eeuee HeeC³ee®es
cenÊJe mecepetve l³eeb®es YeefJe<³eeleerue mecem ³ee LeesHeJeC³eeleerue YetceerkeÀ e mecepetve I³eeJeer ueeiesue.
HeeCeer mebJeOe&veele HeeC³ee®ee JeeHej keÀceer keÀjCe s, l³ee®es Hegve&®eef¬eÀkeÀjCe keÀjCes p³eeb®ee JeeHej
efmeb®eve, mJe®ílee Je leeHeceeve keÀceer þsJeC³eemeeþer meg× e keÀjlee ³esF&ue. peemle GMeerj nesC³eeDeeOeermunotes.in
36
DeeHeCe DeeÊee®e HeeCeer mebJeOe&ve kesÀues Heeefnpes. Jele&ceeveele DeeleeHe³e¥le JeeHejues iesuesu³ee HeeC³eeHes#ee
peemle HeeCeer DeeHeCe JeeHejle Deen esle. Òel³eskeÀ ceeCetme Òeefleefove MebYe j ie@ueve / efHebHe HeeCeer JeeHejlees.
nîee®ee DeLe& Òel³eskeÀ jep³eeleerue ueeskeÀmebK³ee JeeHejemeeþer Ket He ceesþer efkebÀcele ceespeeJeer ueeiele D eens.
keÀenerJesUe Òel³eskeÀ ceefnv³eeuee MebYejHes#ee peemle [e@uej FlekeÀer ceespeeJeer ueeiele Deens.
HeeC³ee®³ee JeeHejele Ieì kesÀu³eeves DeeHeues®e Hewmes Jee®eCeej Deensle. pejer He=LJeer®³ee 70 ìkeÌkesÀ
Yeeieele HeeCeer Demeues lejer l³eeleerue keÀener®e Yeeieeleerue HeeC³ee®ee JeeHej nesT MekeÀlees. HeeC³ee®ee
meO³ee®ee JeeHej keÀceer kesÀu³eeme DeeefLe&keÀ¢<ìîee HeÀe³eosMeerj þjlees l³ee®e ÒeceeCes DeeHeu³eeuee Je
DeeHeu³ee kegÀìgbyeeuee YeefJe<³eemeeþer meg×e HeÀe³eosMeerj®e þjsue.
HeeCeer m ebJeOe&vee®es keÀener ìHHes :
HeeJemee®³ee HeeC³ee®es mebJeOe&ve : HeeJemee®³ee HeeC³ee®ee efve®eje nesC³eeHes#ee les HeeCeer De[Jetve Je
meeþJetve þsJeues Heeefnpes. veÐee efkebÀJee íHejebJe©ve HeeJemee®es HeeCeer ieesUe keÀjlee ³esles. ns pecee kesÀuesue s
HeeCeer Keesue Ke[îeeletve Hejle Yet peue HeeleUerle HeeþJelee ³esles. (pemes efJenerjer, yeesDejJesue, Fl³eeoer)
efPejHeCeejs HeeCeer DeeefCe oJeefyebotletve SkeÀef$ele kesÀuesues HeeCeer leUer efkebÀJee Flej leb$eeveer meeþJelee ³esles.
³eesi³e Òeef¬eÀ³ esveblej les OegC³eemeeþer, yeeiekeÀeceemeeþer, HeMegHeeueveemeeþer, efmeb®eveemeeþer Je IejkeÀeceemeeþer
JeeHejlee ³esT MekeÀles. HeeJeemee®³ee HeeC³ee®³ee efHeC³eemeeþer Je efoIe&keÀeUemeeþer meeþJeCetkeÀ Je Flej
JeeHejemeeþer pemes Yetpeue meeþîeele Jee { keÀjC³eemeeþer GHe³eesie neslees.
Jee@ìjMes[®es J³eJemLeeHeve / HeeCeer ogYeepekeÀe®es J³eJemLeeHeve :
Jee@ìjMes[®es cegK³ e GefÎ<ì cnCepes peuemebHeos®ee ef®ejbleve efJelejCe keÀjCes. nîee Òeef¬eÀ³ee
ÒekeÀuHee cegUs HeeC³eele Jee{ nesTve l³eeb®eer MeeM Jelelee jeKeueer peeTve Jee@ìjMes[®es cegK³e GefÎ<ì
meeOelee ³e sles. l³eeÒeceeCes Pee[s, ÒeeCeer Je ceeveJeeJej HeefjCeece nesTve Jee@ìjMes[®³ee me ercee js
JeeoUer HeeTme HeeCeer Jenve (stormwater runoff) peue nkeÌkeÀ DeeefCe meJe&meeOeejCe HeeC³ee®eer
DeeKeCeer Je JeeHej ner meJe& JewefMe<ìîes peer SKeeÐee mebmLesuee Jee@ìjMes[ DeeKeCeer keÀje³e®eer Demesue lej
leer meJe& JewefMe <ìîes meeOetve keÀjlee ³esT MekeÀles. peceerveoej, peceerveJeeHejCeeN³ee mebmLee JeeoUer
HeeJemee®³ee HeeC³ee®es J³eJemLeeHeve keÀjCeejs leb$e%e, He³ee&JejCe efJeMes
Demelees.
Òeot
Òeot
peeT MekeÀles. keÀener keÀejKeev³eele HeejbHeeefjkeÀ Tpee& m$eesleebcegUs®e H eeCeerÒeot
37
l³eeveblej ceneveiejHeeefuekeÀe Òeef¬eÀ³esmeeþer ns HeeCeer HeeþJeues peeles. efJekeÀmeerle osMeeleerue keÀener Me njer
YeeieebceO³es Iejiegleer meeb[HeeCeer ns ceO³e meeb[HeeCeer Òeef¬eÀ³ee keWÀêele®e l³eeJej DeefOekeÀ Òeef¬eÀ³ee kesÀueer
peeles. ®eebieueer j®evee DeeefCe mee®esyebOe Demeuesueer ÒeCeeueer 90 ìkeÌkesÀ He³e¥le efkebÀJee l³eeHes#ee peemle
Òeot
peue keÀe³e&#ecelee cnCepes DeeHeCe HeeCeer keÀmes JeeHejlees efkebÀJee ogmeN³e e Meyoele DeeHeues HeeC³ee®es
J³eJemLeeHeve keÀe³e Deens. DeeHeCe Meke̳e efleLes®e HeeC³ee®ee JeeHej keÀjCes DeeefCe DeHeJ³e³e ìeUCes ns nes³e.
HeeC³ee®³ee DeHeJ³e³e ìeUtve DeeHeu³eeuee DeefleDeeJeM³ekeÀ Demeuesues HeeCeer Je Òel³e#e GHeueyOe Demeuesu³ee
HeeC³eeleerue leHeÀeJele cnCepes peue keÀe³e&#ecelee nes³e. peue keÀe³e&#ecelee ner peue mebJeOe&veeHes#ee JesieUer
Deens. nîeeceO³es Jee³ee peeCeeN³ee HeeC³eeuee DeeUe IeeueCes nîeeJej Yej efouee peelees. l³ee®³ee JeeHejeJej
veener. peue keÀe³e&#ecelee me npe GHeueyOe Demeuesu³ee HeeC³eeJejerue Yeej keÀceer keÀjCes DeeefCe DeJ³ekeÌle
mJe©Heeleerue HeeC³ee®ee JeeHej meb[emeele efkebÀJee Yetpeue HeeleUer Jee{JeC³eemeeþer keÀjCes. peuekeÀe³e&#ecelesle
ûeenkeÀe®³ee HeeCeer JeeHeje®³ee meJe ³eerle Lees[e HeÀej He eC³ee®ee DeHeJ³e³e ìeUlee ³eslees, DeeefCe peemle HeeCeer
JeeHej #ecelee GHekeÀjCeeb®³ee JeeHejeJej Yej efouee Heeefnpes. peue keÀe³e&#eceles®ee GoenjCeele veUeb®eer
ieUleer LeebyeJeCes, ìye ceO³es DeebIeesU ve keÀjlee Mee@Jej JeeHejCes, efJemLeeHevee®eer ³eesi³e Demeuesueer®e
GHekeÀjCes meb[emeele yemeJeCes, ef[Me Jee@Me DeeefCe Jee@efMebie ceMeer ve ³eeb®ee JeeHej ìeUCes, nîee meJe& iees<ìer
peue keÀe³e&#ecelee nîee J³eeK³esle yemeleele. keÀejCe l³eeb®ee GÎsMe DeeJeM³ekeÀ GÊej efceUCes ns Deens
efkebÀJee D eJ³ekeÌle HeeC³ee®ee peemle ÒeceeCeele JeeHej keÀ©ve IesCes Deens.
Jeve meeOevemebHeÊeer / pebieue meeOevemebHeoe :
Jeves cnCepes Pee[ebveer De e®íeefole ceesþîee ÒeceeC eeleerue peceerve efkebÀJee ueeketÀ [ efvecee&Ce
keÀjCeeN³ee JevemHeleer. meb³egkeÌle je<ì^ DeVe DeeefCe Mesleer mebefceleerves kesÀuesueer J³eeK³ee DeMeer, ’Jeves 4 Deype
nskeÌìj (15 oMe Deype ®eewjme cewue) Hemejuesueer peceerve efkebÀJee 2009 ÒeceeCes meeOeejCe 30 ìkeÌkesÀ
peceerve JevemHeleeRvee De e®íeefole Demeles.“ Jeve ner He=LJeerle ueeJejerue cenÊJee®eer vewmeefie&keÀ He³ee&JejCe peer
peieJ³eeHle Deens. Jeves He=LJeer DeeJejCee®³ee 75 ìkeÌkesÀ ÒeeLeefcekeÀ GlHeeokeÀlee Demeuesueer Deensle. nîee
He=LJeerJejerue 40 ìkeÌkesÀ Pee[eb®³ee pewJeJemlegceeve (biomass) Deens. Hepe&v³e Je Gb®ee r nîeeb®ee meg×e
Jeveeb®³ee efveefce&leerJej HeefjCeece neslees. ceeveJeer Jemeenle Je Jeves SkeÀceskeÀebJej mekeÀejelcekeÀ DeeefCe
vekeÀejelcekeÀ oesvnerner HeefjCeece keÀjleele. Jeves ceeveJeeuee He eefjefmLeer leerkeÀer³e mesJee osleele DeeefCe ns
He³e&ìkeÀeb®³ee DeekeÀ
cenÊJee®eer Jeeìleele lej keÀener peCe Òel³e#e Yesì ves oslee meg×e l³eeb®ee De efmlelJee®ee Deevebo
GHeYeesieleele.
Jeveeb®es meeOevemebHeoe cnCetve cenÊJe :
DeeefLe&keÀ cenÊJe : Òee®eerve keÀeUele Jeves ns DeVe efceUJeC³ee®es ÒecegKe meeOeve nesles. DeefJekeÀefmele DeeefCe
efJekeÀmeveMeerue osMeebceO³es Iejiegleer pJeueveemeeþer Jeveeb®ee JeeHej nesle Deens. l³eeHeemetve Flej HeoeLe& pemes
guimine, ieeWo, yesoeCes/ cevegkeÀe, keÀeHetj efceUleele. Dee³eg&JesefokeÀ Je ³egveeveer Deew
ceeue efceUlees.munotes.in
38
He³ee&JejCeer³e cenÊJe : He³ee&JejCee®ee mlej jeKetve þsJeC³ee®es cegK³e keÀece Jeves keÀjleele. YejeJe
keÀjC³ee®ee r Òeef¬eÀ³ee keÀceer ke À©ve, Het j LeebyeJeC³ee®es keÀece meg×e Jeves keÀjleele. ce=oekeÀCe IeÆ HekeÀ[tve
peceerveer®es mebJeOe&ve keÀ©ve l³eeb®eer Oet He LeebyeJeleele. ns peuemebJeOe&ve keÀjleele DeeefCe peue®e¬eÀ®e efve³eceve
keÀjleele. ns efkeÀleerlejer efnbñeMJeeHeoeb®³ee Dee fOeJeemee®es efþkeÀeCe Deens. HeefjmebmLes®es meblegueve jeKeC³eeme
³eeb®eer YetefcekeÀe cenÊJee®eer Deens.
Jeveeb®es efJelejCe :
3,500 oMeDeype nskeÌìj FlekeÀer efJemle=le peeieeflekeÀ Jeves Deensle (GÊej DeeefCe oef#eCe
DecesefjkeÀe SkeÀ$e kesÀuee lej nesF&ue FlekeÀe DeekeÀej) 1980 ®³ee megceejeme 15 Deype nskeÌìj Hes#ee
peemle G
G
FlekeÀer G
peieele pebieuee®es Demeceeve efJelejCe Deens. Jeveeb®es efJelejCe Je ÒekeÀej ns nJeeceeve IeìkeÀ pemes
Hepe&v³e DeeefCe leeHec eeve ³eeJej DeJeuebyetve Deens. peceerve, Gleej, Gb®eer Fl³eeoer Flej IeìkeÀeb®eener
HeefjCeece neslees.
meceefMelees
v³egefPeueb[ Je Dee@mì^sefue³ee ceO³es meg×e keÀener ÒeceeCeele Jee{ Peeueer. nîee®e oMekeÀele meb³egkeÌle je<ì^ele
3.5 oMeue#e nskeÌìj ves Jeves keÀceer Peeueer. HetJe& jefMe³eele 1978 ves 19800 meeueebceO³es Jeveeb®eer Jee{
Peeueer. HeCe efkeÀleerlejer mee³eyesefjve Jeveeble MeeMJele J³eJemLeeHeveeKeeueer Nneme nesCeeN³ee Pee[eb®es
Hegve&©ppeerJeve kesÀues / Hegvne GlHeeefole keÀjC³eele Deeueer DeeefCe l³eecegUs pewefJekeÀ efJeefJeOele s®es HeCe
mebJeOe&ve keÀjC³eele Deeues.
Jeveeb®es ÒekeÀej
1)De)G
leer efJe
ner meoenjerle Jeves Demetve 200 mesceer Hes#ee peemle DeeefCe 150leeHeceevee®³ee Yeeieele leer
Dee{Uleele.
He=LJeer®³ee Yet He=<þe®ee 7 ìkeÌkesÀ Yeeie nîee Jeveebveer J³eeHeuee Deens.
ueekegÀ[ KetHe keÀþerCe Je keÀeHeC³eeme pe[ Deens.munotes.in
39
ceO³e DecesjerkeÀe, De@cesPeesve veoer®es Keejs, keÀebiees veoer®es Keesjs, oef#eCe Je HetJe& DeeefMe³ee DeeefCe
Dee@mì^sefue³ee®³ ee oef#eCeskeÀ[erue keÀener Yeeieele ner Jeves Dee{Uleele.
ner Jeves Ket He oeì Je ©bo HeCeea Demetve Pee[eb®³ee Gl me&peveeletve JeeleeJejCeele Ket He HeeCeer / yee
keÀener cenÊJee®³ee JevemHeleer cnCepes meeie, Syeesveer, jespeJeg[, De e³e&veJeg[ ce nesieveer ner nesle.
ye)G
Dee{Uleele.
YetHe=<þe®ee 9 ìkeÌkesÀ Yeeie nîeebveer J³eeHeuee Deens.
ner Jeves peemle ceeskeÀUer Demetve yeebyet, íesìer Peg[He efkebÀJee ieJele ³es Lespeemle ÒeceeCeele GieJeles.
ner Jeves ©boHeCeea Demetve keÀesj[îee ceesmeceeble l³eeb®eer Heeves ieUleele.
meeie, meeue, ®ebove, efvece ³ee ÒecegKe peeleeR®eer Pee[s ³ee Jeveele Dee{Uleele.
2)meceMeerlees
Yeeieele Dee{Uleele.
meceefMelees
cesHeue, DeeskeÀ, efye®e ner keÀener GoenjCes HeevePe[er Je=#eeb®eer Deensle. peer nîee JeveebceO³es Òeke&À
ner Jeves keÀþerCe ueek eÀ[e®eer Je HeevePe[er Deensle.
3)meg®eerHeCeea Je ves :
ner Jeves MebkeÀeke=Àleer Demeleele peMeer mÒe=me, n@ceuee@keÀ, HeeF&ve HeÀj Fl³eeoer
nîeeb®eer Heeves efnjJeer, megF&meejKeer ìeskeÀoej Demetve ner Jeves meoenefjle jenleele.
meg®eerHeCeea Jeves efpeLes GvneUe keÀceer Je Leb[ Demelees. DeeefCe efnJ eeUe ueebye Je DeefleLeb[ Demelees
DeeefCe 6 ceefnv³eeHe³e¥le efnceJe=<ìer nesles DeMee Yeeieele Dee{Uleele.
4)lewiee efkebÀyee yeesjsue Jeves :
ner meg®e erHeCeeaÒekeÀej®eer HeeF&ve mÒe=me, uee®e& nîee meejKeer Demeleele.
ke@Àve[e DeeefCe DeueemkeÀe®³ eeDeeleerue Yeeieele DeeefCe GÊej DecesefjkesÀ®³ee mebHetCe& Yeeieele ner
Hemejuesueer Deensle.
lewiee ns peieeleerue meJee&le peemle pewJeJemletceeve (bioma ss)Demeuesueer Jeves Deensle. 29 ìkeÌkesÀ
peieeleerue JeveDee®íeoerle Yeeie ne lewiee Jeveeb®ee Deens. jefMe³ee DeeefCe ke@Àve[eleerue peemle Yeeieele
lewiee Jeves Dee{Uleele.
lewiee JeveebceO³es Je
40
JeveebMeer DeeOeejerle mecem³ee :
pebieuelees[ : ceeCemeecegUs®e peieYejeleerue Jeves keÀceer Peeueer Deensle. ceeveJeefveefce&le IeìkeÀ pemes Pee[s
keÀeHeCes, Jee{le peeCeejer Menjs, ceeveJeeves ueeJeuesueer pebi eueele Deeie, Deecue Hepe&v³e, DeekeÀefmcekeÀ
ÒeCeeueer DeeefCe lees[e Je peeUe He×le efkebÀJee mLeueeblejerle Mesleer, nîeeb®ee JeveebJej HeefjCeece neslees. Jeveeb®es
ve<ì nesCes Je Hegve&efveefce&leer nesCes nîeecegUs Jeveeb®es cegK³elJes oesve Yeeie He [leele. 1) ÒeeLeefcekeÀ efkebÀJee pegveer
Jee{uesueer pebieues DeeefCe 2) efÜleer³ekeÀ pebieues efkeÀleerlejer vewmeefie&keÀ IeìkeÀebcegUs meg×e Jeves keÀceer nesle
Deensle. pemes JeCeJee, keÀ er[, jesie, nJeeceeve oesve ÒepeeleerceOeerue mHeOee& Fl³eeoer. 1997 ceO³es
peeieeflekeÀ meeOevemebHeoe mebmLesves vecet o kesÀu³eeÒeceeC es peieeleerue 20 ìkeÌkesÀ®e cet U pebieues ner DeyeeefOele
Yeieele Gjueer Deensle. l³eeleerue 75 ìkeÌkesÀ Hes#ee peemle Meeyetle Jeves ner jefMe³ee, ke@Àves[e DeeefCe
ye´eefPeue®³ee Ye eieeleerue yeesjsue ÒekeÀej®eer Jeves Deensle.
efveJe&CeerkeÀjCe :
efveJe&veerkeÀjCe ns peemle keÀ©ve ceeveJeer ef¬eÀ³eebcegUs®e nesles. Demes Demeues lejer vewmeefie&keÀ
DeeHeÊeermeg×e ³eemekeÀejCeerYetle Deensle. ceeveJe efveJe&veer keÀjCe keÀmes keÀ jlees les yeIet ³eele :
1)ueekegÀ[lees[er (Logging) :
ueekegÀ[lees[er efkebÀJee ueeketÀ[ Je FbOeve DeeefCe Flej Jemlet efceUJeC³eemeeþer kesÀuesueer Jeveeb®eer
íeìCeer. ueekegÀ[lees[er kesÀu³eecegUs He³ee&JejCeeJej efJeefJeOe HeefjCeece nesleele. ì^keÀ DeeefCe ceesþer ³eb$es
pebieueeleerue keÀeHeuesues ueekegÀ[ DeeCeC³eemeeþer DeeOeer Pee[s íeìtve ceeie& le³eej kesÀuee peelees. þjeefJekeÀ
ueekegÀ[lees[ (selective logging) nîeeceO³es cet u³e Demeuesueer®e Pee[s íeìueer peeleele. l³ee®ee
keÀener ³esJe{e Hee fjCeece nesle veener. HeCe ns Pee[ He[leevee Deepegyeepeg®³ee [PeveYej Pee[ebvee meg×e
Hee[les. l³eecegUs Demeuesues mebj#eCeelcekeÀ íle (canopy) meg×e keÀceer nesles. ns íle pebieueeceOeerue
HeefjmebmLesmeeþer cenÊJee®es Demeles, keÀejCe, les Pee[ebvee, Ò eeC³eebvee Je efkeÀìkeÀebvee mebj#ekeÀ Demeles. les
Jeveeb®³ee YetYeeiee®es me bj#eCe keÀ©ve peceerveer®³ee Oet He / Peerpe keÀceer keÀjles.
2)Mesleer :
MesleercegUs meg×e pebieuelees[ nesles. MeslekeÀjer Mesleemeeþer efkebÀJee iegjs ®ejC³eemeeþer pecee rve meeHeÀ
keÀjleele. lees[e Je peeUe (Slash and burn) He×leer®³ee JeeHej keÀ©ve peceerve mJe®í kesÀueer
peeles (Pee[s keÀeHeCes DeeefCe veblej peeUCes) mLeueeblejerle Mesleer keÀjCeejs MeslekeÀjer l³ee peeieer peesHe³e¥le
peceerveer®eer megefHekeÀlee keÀc eer nesle veener. HeerkeÀ IesCes DeMeke̳e nesF& ueleesJej lesLes Mesleer keÀjleele. veblej
ogmeN³ee efþkeÀeCeer peeTve Pee[s lees[tve peeUleele DeeefCe veJeerve Yeeie Mesleemeeþer mJe®í keÀjleele.
DeeOeer®eer peceerve Hegve&Je veerkeÀjCe nesC³eemeeþer leMe er®e þsJeueer peeles, HeCe l³eeuee Het Je&efmLeleerle ³esC³eemeeþer
efkeÀl³eskeÀ Je
ns meg×e SkeÀ pebieuelees[er®es keÀejCe Deens. keÀesUmee KeCetve yeensj keÀe{Ces, efnje Je meesv³ee®es
KeeCekeÀece ns Pee[eb®es De e®íeove k eÀe{tve®e keÀjeJes ueeieles. HeÀkeÌle KeeCekeÀeceemeeþer®e veenerlej ì^keÀ Je
Flej GHekeÀjCeebmeeþer, jmlee le³eej keÀjC³eemeeþer pebieue lees[ kesÀueer peeles.munotes.in
41
4)Deeie :
oesvner vewmeefie&keÀ Je ceeveJeefveefce&le DeeieercegUs PeHeeìîeeves Jevee®íee fole Yeeie Yemcemeele neslees.
ueekegÀ[lees[ Peeueer Deens DeMee Yeeieele JeeUuesueer Je ce=leeJemLesleer Pee[s Demeu³eeves lees Yeeie peemle
mebJesovee#ece Peeuesuee Demelees. peeieeflekeÀ leeHeceeve Jee{ercegUs Gvneuee DeefOekeÀ®e G
kesÀues Deens. meb³egkeÌle je<ì^ebceOeerue 60,000 les 80,000 pebieue Deeie Òel³eskeÀ Je
5)peueefJeÐegle ÒekeÀuHe :
ns pejer efJeJeeoerle keÀejCe Demeues lejer ns meg×e SkeÀ pebieuelees[erme keÀejCeerYetle Deens.
nîeeHeemetve Jeerpe efveefce&leer / Gpee& efJekeÀ eme kesÀuee peelees cnCetve ns efJeJeeoerle Deens.
6)MenjerkeÀjCe :
pebieueebceO³es ÒeJesMe keÀjC³eemeeþer jmles efvecee&Ce keÀjleele. l³eecegUs jml³eebmeeþer efkeÀleerlejer
Pee[eb®eer keÀÊeue kesÀueer peeles. Deleer ueeskeÀmebK³escegUs pebieue Dee®íe oveeJej HeefjCeece neslees, keÀejCe
Menjeb®³ee efJekeÀemeemeeþer peemle peceerveer®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles. cnCetve JevepeceerveerJej YejeJe Ieeuegve
Iejs Je DeefOeJeeme efvecee&Ce nesleele.
7)peceerveer®es JeeUJebìerkeÀjCe :
keÀener DebMeer vewmee fie&keÀ Je ceeveJeefveefce&le DeM³ee peceerveer®es JeeUJebìerkeÀjCe pebieuelees[ercegUs
nesles. peefceveer®ee og©He³eesie keÀ©ve leer peceerve Pee[eb®³ee Jee{ermeeþer De³eesi³e kesÀueer peeles. efkeÀleerlejer
Hesì^eskesÀefcekeÀue keÀejKeeves l³eeb®ee keÀ®e je veoerle ìekeÀle ele l³eecegUs peceerveer®eer Oet He nesles DeeefCe leer
peceerve Pee[s Je Jeve Jee{ermeeþer De³eesi³e þjleele.
efveJe&veerkeÀjCee®es HeefjCeece :
1)nJeeceevee®es Demeblegueve :
DeveskeÀ ceeiee&ves efveJe&veerkeÀjCe nJeeceeveeJej Heefj Ceece keÀjles. Pee[s nJesle yee
meeJeueer osleele. Jeves vemeu³eeves leeHeceeveele Jee{ nesles. Demeblegueerle leeHeceeveecegUs HeefjefmLeleerkeÀer®³ee
mecem³ee efvecee&Ce nesleele. peieeleerue JevemHeleer DeeefCe mepeerJe ÒeeCeer (flora and fauna) nîeeb®eer
meJe³eer efvel³ee®³ee Peeuesu³ee Demeleele. DemleeJ³emle Peeuesu³ee efveJe&veerkeÀjCeecegUs efkeÀl ³eskeÀ ÒeeC³eebvee
l³eeb®³ee cetU®³ee He³ee&JejCeeHeemet ve mLeueeblejerle JneJes ueeieles. efkeÀleerlejer ÒepeeleeRvee veJeerve JeeleeJejCeele
peieCes keÀþerCe nesles.
2)peeieeflekeÀ leeHeceeve Jee{ :
ns jesKeC³eele Pee[s HeÀej ceesuee®eer YegefcekeÀe yepeeJeleele. Pee[s nefjl eJee³et SkeÀef$ele keÀ©ve
He³ee&JejCe meblegueerle þsJeleele. melele®³ee efveJe&veerkeÀjCeecegUs JeeleeJejCeeleerue nefjleJee³eg®es iegCeesÊej Jee{tve
peeieeflekeÀ leeHeceeve Jee{les.munotes.in
42
3)peefceveer®eer OetHe :
Pee[eb®³ee meeJeueercegUs peceerveerleerue Deeê&lee jeKeueer peeles. Pee[s keÀeHeC³eecegUs met³ee&®³ee
G
HeeTme He[lees lesJne Pee[s efkeÀleerlejer HeeCeer Mee s
Jeve meeOevemebHeos®es J³eJemLeeHeve :
Jeveeb®³ee J³eJemLeeHeveeme yeN³ee®eoe JeveerkeÀjCe Demes cnCeleele. iesu³ee keÀener MelekeÀebHeemetve
Jeve J³eJemLeeHeveele yeoue Peeues Deensle. 1980 meeueeHeemetve pesJne MeeMJele Jeve J³eJemLeeHeve He×le
DeJeuebyeueer iesueer lesJneHeemetve yeoue peemle ÒeceeCeele Peeues. Jeve He³ee&JejCe Meem$e%e ns Jeve ÒeCeeueer Je
He×leerJej ue#e þsJetve Deensle. l³eeb®ee cegK³e GÎsMe HeefjCeece DeeefCe keÀejCe mebyebOe mHe<ì keÀjCes ne Deens.
Yeejleele HeejbHeefjkeÀ mebJeOe&ve De eefCe Jeve J³eJemLeeHeveeuee Het Jeea®ee Fefleneme Deens. efye´ìerMe keÀeUele
Jeveeb®es Mees
je<ì^er³e Jeve OeesjCeele JevemebHeÊeer mebJeOe&ve ns cegK³elJes He³ee&JejC ee®es meblegueve jeKeCes DeeefCe DeeHeu³ee
iejpee YeeieJe CeeN³ee ieìebmeeþer nîee OeesjCeele keÀener iees<ìer meceeefJe<ì kesÀu³ee iesu³ee. l³ee®eÒeceeCes
Jeveeb®es ®eej Yeeieele Jeieer&keÀjCe kesÀues peeles.
De)He³ee&JejCee®es meblegueve Deejef#ele keÀj C³eemeeþer Jeves,
ye)Fceejleer ueeketÀ[ HegjJeþe keÀjCeejer Jeves,
keÀ)®ejeT peceerve DeeefCe
[)keÀener íesìîee JeveGlHeeoveemeeþer Jeves
Heefnu³ee oesve JeieeakeÀjCeele pebieues ner jeKeerJe Jeves cnCetve þsJeueer iesueer. lej Flej ner jeKeerJe
Jeves Demetve l³eeb®ee JeeHej mLeeefvekeÀ peceeleeR®³ee iejpee YeeieJeC³eemeeþer kesÀuee peelees.
mJeeleb$³eeveblej ueies®e Demes ue#eele Deeues keÀer, jmles, keÀeueJes Je ieeJeþeCeeb®ee efJekeÀeme Je
Òeieleermeeþer pebieueeb®es efJeYeepeve Peeues Deens. pebieuemebHeÊeer®³ee Mees
Jeves DeeefCe jeveìer peerJeeb®es mebJeOe&ve ³eeJej peemle Yej osC³eele Deeuee. Yeejle ns peieeleerue Heefnues je<ì^
nesles efpeLes jmles, keÀeueJes DeeefCe ueesnceeiee&®³ee yeepeg®³ee peeiesle meeceeefpekeÀ JeveerkeÀjCee®ee keÀe³e&¬eÀce
meg© keÀjC³eele Deeuee.
1991 meeueeHeemetve efveJe&veerkeÀjCee®³ee Òeef¬eÀ³ee Yeejleele Gueìer meg© Peeueer. meb³egdkeÌle
je<ì^eb®³ee le%eebveer Yeejleele Jeves DeeefCe ueekegÀ[ DeeOeeefjle peceerveerle Jee{ Peeu³ee®es l³eeb®³ee Je=Êeeble
cnìues Deens . 2010 ®³ee DeVe Je Mesleer mebmLesves kesÀuesu³ee DeY³eemeevegmeej Yeejle peieeleerue 10 J³ee
¬eÀceekeÀeb®³ee meJee&le peemle Jevepeceerve Demeuesuee osMe Deens. Jeve DeeefCe Mesleer mebmLesvegmeej 1990 lesmunotes.in
43
2000 nîee oMekeÀele Yeejle peieeceO³es 5 J³ee ¬e ÀceekeÀebJej neslee. lej 2000 les 2010 ®³ee
oMekeÀele Jeve #es$e J³eeHeuesuee 3 je osMe neslee. 1990 meeueer 5,00,000 ®eew. efkeÀueeceerìj ³esJe{e
Yeejlee®ee Yeeie cnCepes 17 ìkeÌkesÀ peceerve Jeveebveer Dee®íeefole nesleer. HeCe 1987 meeueer cee$e
6,40,00 0 ®eew.efkeÀceer FlekeÀer cnCepes 19.5 ìkeÌkesÀ peceerve Jevee®íeefole nesleer.
meeOevemebHeÊeer®³ee JevemebJeOe&vee®es keÀener ìHHes :
1)efve³eceerle DeeefCe DeeJe=Êeerye× Pee[eb®eer íeìCeer / keÀeHeCeer :
efveJe&veerkeÀjCee®es cegK³e keÀejCe cnCepes J³eeJemeeef³ekeÀ Je=#e íeìCeer SkeÀe Devegceeveevegmeej
1,600 oMeue#e Je ³ egefvekeÀ ceerìj FlekesÀ ueeketÀ [, peieYejele efJeefJeOe keÀejCeebmeeþer JeeHejues peeles.
Pee[eb®eer keÀeHeCeer ner keÀener He×le JeeHe©ve kesÀueer Heeefnpes pemes De) HetCe& keÀeH eCeer, ye) Jes®ekeÀ keÀeHeCeer.
HetCe& keÀeHeCeer He×leerle efpeLes SkeÀe®e ÒekeÀej®eer Pee[s HetCe& #es$eele Dee{Uleele. lesLes®e
GHe³egkeÌle Deens. ogmeN³ee He×leerle SkeÀ®e Dee³eg&ceeve Demeuesueer®e Pee[s keÀeHeCes ner Jes®ekeÀ keÀeHeCeer
He×leerle kesÀueer peeles. DeeefCe l³eeuee Hegve&efveefce&leermeeþer keÀener KegCee keÀ©ve þsJeu³ee peele ele. ner He×le
DeeUerHeeUerves JeeHe©ve, efve³eceerle keÀeHeCeerle HeÀkeÌle SkeÀ ef$eleer³eebMe 1/3 Jeve#es$e íeìues peeles. De eefCe
l³eeb®es mebJeOe&ve kesÀues peeles. Jeveeb®es DeMee ÒekeÀejeves J³eJemLeeHeve kesÀues peeles keÀer kegÀþsner HegjJeþe keÀceer ve
He[lee ueekegÀ[ efkeÀl³eskeÀ Je
2)Jeveeb®eer Hegve&ueeieJe[ DeeefCe JeveerkeÀjCe :
JeveerkeÀjCe cnCepes p³ee Yeeieele Pee[s veenerle DeMee Yeeieele ueeieJe[ keÀjCes. Jeveeb®eer
Hegve&ueeieJe[ cnCepes JeveDe®íeoevee®eer vewmeefie&keÀ efkebÀJee ke=Àef$eceefjl³e e kesÀuesueer Hegve&efveefce&leer. nîee
oesvnerner He×leer pebieueJee{ermeeþer®e Deensle. efkeÀleerlejer MeemekeÀer³e DeeefCe efveceMeemekeÀer³e mebmLee
JeveerkeÀjCe Òeef¬eÀ³esle Òel³e#e menYeeieer nesTve JeveDe®íeove Jee{Jele Deensle.
3)pebieueeb®es me bj#eCe :
DeefmlelJeeleerue Jeveeb®es mebj#eCe kesÀues Heeefnpes. J³eeJemeeef³ekeÀ keÀeHeCeer J³eefleefjkeÌle ®ejeT
peceerve ns meg×e SkeÀ keÀejCe Deens. Jeveele efkeÀleerlejer jesie Deensle pemes, HejeJepeerJeer yegjMeer, iebpe,
efcemeuesìmed, efJe
Heeefnpes.
4)Jeveeb®ee Je JeveGlHeeoveeb®ee ³ees i³e JeeHej :
meJe&meeOeejCeHeCes Pee[s Fceejleer ueekegÀ[ cnCetve GHe³eesie keÀjC³eemeeþer keÀeHeueer peeleele.
Pee[eb®ee Flej Yeeie pemes HeÀebÐee, Heeve Fl³eeoeR®ee GHe³eesie peemle vemeu³eeves les lesLes®e HesÀkeÀues
peeleele, Je Gjuesuee keÀ®eje ueek egÀ[ keÀeHeC³ee®eer efceue (Saw mills) ceO³es Dee{Ulees. l³eecegUs ne
keÀ®eje JeeHejC³ee®eer iejpe Deens. Deepe®³ee efmLeleeruee nîee keÀ®eN³eeHeemetve efkeÀleerlejer GlHeeove sIeslee
³esleerue.Jevesner SkeÀ He³e&ìve #es$e cnCetve efJekeÀmeerle kesÀueer p eeleele. DeMee JeeHejeves efkeÀl³eskeÀ osMeebvee
ef®ejbleve HejkeÀer³e ®eueve efceUt MekeÀles. yeN³ee®e efJekeÀmeerle Je efJekeÀmeveMeerue osMeebceO³es je<ì^er³e GÐeeve
DeeefCe KesU DeYe³eejC³e DeMee meejK³ee veeefJeC³eHetCe& keÀuHevee Òeefme×erme DeeCetve Jeveeb®ee GHe³eesie keÀuesemunotes.in
44
peele Deens. je<ì^er³e GÐeeve veeefJeC³eHetCe& Jeve#es$e cnCetve efJekeÀmeerle nesle Deens. SkeÀe Yeejle osMeele
meeOeejCe 92 je<ì^er³e GÐeeves Je KesU DeYe³eejC³e sDeensle. JevemebJeOe&vee®eer efn SkeÀ megboj mebkeÀuHevee
Deens.
5)JeCeJ³eebJej efve³eb$eCe :
Jeves JeCeJ³eebHeemetve Jee®eJeueer Heeefnpesle. 2016 meeueer Yeejlee® ³ee GÊejeKeb[ ceO³es
efkeÀleerlejer Yeeieele JeCeJ³eeb®eer veeWo Peeueer Deens. ns JeCeJes GHeefnceeue³e Yeeieeleerue GleejeJejerue HeeF&ve
JeveebceO³ es ns JeCeJes peemle ueeieleele. l³eecegUs Oetj Hemejlees. JeCeJ³eebJej efveye¥Oe IeeueC³eemeeþer
peueoieleerves keÀe³e&Jeener Peeueer Heeefnpes.
6)JevemebJeOe&ve MeemekeÀer³e OeesjCeeb®eer YegefcekeÀe :
Òel³eskeÀ osMeebleerue ÒeMeemeve JevemebHeÊeer mebJeOe&veeyeeyele keÀìe#eeves efve³ece Je keÀe³eos ueeieg
keÀjleele. HeCe l³eeb®eer keÀìe#eeves DebceueyepeeJeCeer nesle veener. ÒeMeemeveeves J³eeJemeeef³ekeÀ ueekegÀ[lees[eruee
efveye¥Oe Ieeleuee Heeefnpes lemes®e J³eeJemeeef³ekeÀ ueekegÀ[lees[erJejerue keÀjele Jee{ kesÀueer Heeefnpes.
7)He³ee&³eer Jemletb®ee JeeHej Jee{Jeuee Heeefnpes :
JeveGlHeeoveeb®³ee JeeHeje SsJepeer He³ee&³eer Jemletb®ee JeeHej Jee{Jeuee Heeefnpes. Goe. ueekegÀ[
HeÀefve&®ej SsJepeer HueeefmìkeÀ Je Oeeletb®es HeÀefve&®ej JeeHe jues Heeefnpes. leb$e%eevee®ee JeeHej keÀ©ve HesHej®ee
JeeHej keÀceer kesÀuee Heeefnpes.
Gpee& meeOevemebHeÊeer :
DeeHeues peerJeve Tpee& meeOevemebHeosJej DeJeuebyetve Deens. Gpee& cnCepes keÀece keÀjC³ee®eer #ecelee
peer DeeHeu³eeuee peerJeve Òeef¬eÀ ³esle ueeieues.
Gpee& meeOevemeHebÊeer cnCepes G
FbOeveeletve efceUles. HeCe peerJeeMce FbOevee®ee SkeÀ ceesþe leesìe Deens keÀer leer ceeveJee®³ee Dee³eg<³eceeveele
Hegve&efveceer&le nesle veenerle, DeeefCe He³ee&JejCeeJej neveerkeÀejkeÀ / DeHee³ekeÀejkeÀ HeefjCeece keÀjleele. l³eecegUs
ceeieCeer DeeefCe HegjJeþe nîeele cees þer ojer efvecee&Ce Peeueer Deens. nîee Debleeuee Gpee& mebkeÀì cnCeleele.
Gpee& mebkeÀì ns peieeleerue ce³ee&efole Demeuesu³ee vewmeefie&keÀ meeOevemebHeos®eer pees DeewÐeesefiekeÀ
JemeenleeRvee Gpee& oslees l³eeb®eer ceeieCeer Jee{ueer Deens. l³ee Òe ceeCeele nîee meeOevemebHeÊeer®ee HegjJeþe nesle
veener. ns vewmeefie&keÀefjl³ee efceUle Demeu³eeves l³eeb®eer Hegve&efveefce&leer nesC³eeme npeejes Je
DeeefCe mebJeOe&veele Jee{ keÀ©ve nîee meeOevemebHeos®ee iewjpeyeeyeoej JeeHej ìeUC³ee®ee melele Òe³elve
keÀjleele.
Gpee& mebkeÀì ne ceesþe iegbleeiegbleer®ee efJe
iegbleeiegbleer®eer mecem³ee Demetve l³ee®ee GHee³e Gpee&mebkeÀìe®es efvejekeÀjCe keÀjC³eeme DemeceLe& Deens. HeCe
ne mebkeÀìe®ee keÀej Ceeb®ee meeOee DeeefCe DeJeemleJe DeLe& ueeJeC³eemeejKes Deens.munotes.in
45
DeefleJeeHej : Gpee& mebkeÀì ns DeeHeu³ee vewmeefie&keÀ mebmeeOeveebJej DeveskeÀoe JesieJesieUîee ÒekeÀej® ee
oyeeJee®ee HeefjCeece Demeg MekeÀlees. efpeJeeMce FbOeveeJej oyeeJe Deens. lesue, vewmeefie&keÀ Jee³et, keÀesUmee
nîeeb®ee DeefleJeeHej nesle Deens.
ueeskeÀmebK³eele Jee{ / ueeskeÀmebK³ee efJemHeÀesì :
meelel³eeves Jee{le peeCeejer peeieeflekeÀ ueeskeÀmebK³ee ns meg×e Gpee& mebkeÀìe®es SkeÀ keÀejCe
Deens. l³eecegUs FbOeve DeeefCe J emletb®eer ceeieCeer Jee{le®e Deens. oUCeJeUCe #es$ee®ee ceesþîee ÒeceeCeele
efJekeÀeme Peeuee Deens DeeefCe l³eecegUs FbOeveeoer JeeHej Jee{uee Deens.
Kejeye Hee³eeYetle megefJeOee :
Gpee& efveefce&leer keÀjCeejer ³eb$es pegveer nesle Deensle ns SkeÀ Gpee& HegjJeþe keÀceer He[C³ee®es keÀejCe
Deens. Gpee& efveefce&leer keÀjCeejs ÒekeÀuHe / keÀejKeeves yeN³ee®eoe keÀeueyeenîe Peeuesues meeefnl³e / leb$e
JeeHejleele. l³eecegUs Tpee& efveefce&leer keÀceer nesles. Gpee& efveefce&leer keÀjCeeN³ee keÀejKeev³e eb®eer peyeeyeoejer
Deens keÀer DeÐe³eeJele Hee³eeYetle megefJeOee JeeHe©ve mJele:®³ee keÀeceieerjer®ee mlej / opee& Gb®eeJeuee
Heeefnpes.
GlKeveve ve kesÀuesues Hegve&veefJekeÀjCe Gpex®ee meeþe :
yeN³ee®e osMeele Hegve&veefJekeÀjCe Gpee& ner Depegvene r JeeHejueer iesueer veener. yejer®eMeer
DeHegve&efJekeÀjCe Gpee& ner keÀesUMeeHeemetve efvecee&Ce kesÀueer peeles. keÀesUmee Depegvener Gpee& efveefce&leermeeþer
meJee¥®³ee Hemebleer®ee Deens. DeeHeCe Hegve&veefJekeÀjCe Gpee& mebmeeOevee®ee keÀeUpeerHetJe &keÀ efJe®ee j keÀjle veener
leesHe³e¥le Gpee& mebkeÀì ner ceesþer mecem³ee jenCeej®e Deens.
ceeieCeer DeeefCe HegjJeþîeeleerue leHeÀeJele :
keÀener osMeebceO³es ceeieCeer Je HegjJeþîeeleerue leHeÀeJele keÀceer keÀjCeejs Gpee& ÒekeÀuHe GYeejC³eele
efojbieeF& keÀjleele. l³eecegUs jespe®³ee Gpee& HegjJeþe keÀjC³eemeeþer pegv³ee ÒekeÀuHeebJej leeCe ³eslees. pesJne
HegjJeþe ne ceeieCeerÒeceeCes nesle veener, lesJne Yeejefve³eceve DeeefCe legìJe[e peeCeJelees.
Gpex®ee DeHeJ³e³e :
peieYejeleerue yeN³ee®e Y eeieele ueeskeÀebvee Gpee& mebJeOe&vee®es cenÊJe keÀUle®e veener. les HeÀkeÌle
HegmlekeÀele, Fbìjvesì, Jele&ceeveHe $eeleerue peeefnjeleer, mesceerveej nîee Hegjles®e ce³ee&efole Deens. peesHe³e¥le
DeeHeCe ³ee®ee iebYeerj efJe®eej keÀjle veener leesHe³e¥le vepeerkeÀ®³ee keÀeUele iees<ìer yeoueCeej veenerle.
meeO³ee iees<ìer pemes HebKes Je efoJ³eeb®eer yeìCes JeeHej vemeleevee yebo þsJeCes, met³e& ÒekeÀeMee®ee efoJemee peemle
JeeHej keÀjCes, íesìîee DeblejeJej iee[er ve ®eeueJelee ®eeuele peeCes, HeejbHeefjk eÀCFL yeuye Hes#ee yeuye
JeeHej keÀjCes, p³eecegUs Gpex®eer peemle ÒeceeCeele ye®ele nesF&ue.
Kejeye efJelejCe ÒeCeeueer :
meelel³eeves ÒeJeenele nesCeejs Keb[ve Je legìJe[e ns Kejeye efJelejCe ÒeCeeueer®ee®e HeefjCeece
Deens.munotes.in
46
cegK³e DeHeIeele Deee fCe vewmeefie&keÀ DeeHeÊeer :
DeHeIeele pemes HeeF&HeueeF&ve legìCes DeeefCe vewmeefie&keÀ DeeHeÊeer pemes pJeeueecegKeer®ee GêskeÀ, Hetj,
OejCeer kebÀHe nîeecegUs Gpex®³ee HegjJeþîeele De[LeUs ³esleele. Jee{le peeCeeN³ee HegjJeþe Je ceeieCeerleerue
$egìercegUs DeeJeM³ekeÀ Jemlegb®³ee efkebÀceleer Jee{le peeTve ®eueveHegjJeþe (inflation) Jee{erme ueeieles.
³eg× DeeefCe nuues :
oesve osMeeleerue ³eg×, cegK³elJes pej ner ³eg× ceO³eHetJe& Yeeieeleerue osMe pemes meewoer Dejsefye³ee,
FjekeÀ, FjeCe, kegÀJe sle, ³egSF& efkebÀJee keÀleej nîee osMeeble Peeueer lej Gpex®³ee HegjJeþîeeJej og< He:HeefjCeece
neslees. 1990 meeueer De eKeeleer ³eg× Peeues lesJne lesuee®³ee efkebÀceleer meJeex®³e efMeKejeJej Heesnes®eueer.
l³eecegUs peeieeflekeÀ legìJe[e DeeefCe Gpee& J eeHejemeeþer ceesþîee mecem³ee efvecee&Ce Peeu³ee.
Flej IeìkeÀ :
keÀjebceO³es Jee{, mebHe, mewv³e ³eg×, MeemekeÀer³e keÀe³e&¬eÀce, DeefleMe³e G
Gpee&meeOevemebHeÊeer mebJeOe&veeleerue keÀener ìHHes :
Hegve&efveefce&leer meeOevemebHeÊeer Jeeì®eeue :
GefÎ<ì meeO³e keÀjC³ee®es meceeOeeve cnCepes DeHegve&veefJekeÀjCeer³e mebmeeOeeveeJejerue peeieeflekeÀ
DeJeuebyeve keÀcee r keÀ©ve mebJeOe&ve DeeefCe megOeejCesmeeþer Òe³elve keÀjCes. DeewÐeesefiekeÀ ³egie ns peerJeeMce
FbOeveecegUs efvecee&Ce Peeues. keÀener leb$e%eeve pes vegleveerkeÀjCe#ece Gpee& JeeHejle nesles pemes JeeHeÀ, meewjGpee&
DeeefCe Jee³et Gpee& mebkeÀìe®ee GÊe ce GHee³e cnCepes vegleveerkeÀjCe#ece Gpee&m$eesleeb®ee JeeHejele Jee{
keÀjCes.
Gpex®ee keÀe³e&#ece GlHeeove, Kejsoer efJe
efoIe&keÀeU ®eeueleele. peieYejeleerue efkeÀl³eskeÀ oMeue#e ueeskeÀebvee LED DeeefCe CFL ®ee JeeHej
Iejiegleer DeeefCe J³eeJemeeef³ekeÀ keÀeceemeeþer kesÀuee lej Gpex®eer ceeieCeer keÀceer nesTve Gpee& mebkeÀìeJej ceele
keÀjlee ³esF&ue.
Gpee& DevegkeÀjCe (Ene rgy Simulation) :
Gpee& DevegkeÀjCe mee@HeÌìJesDej ®ee JeeHej ceesþîee keÀe@jHeesjsì #es$eele Je ceneveiejHeeefuekeÀebceO³es
Fceejleer Hegve&yeebOeCeer JeeHeju³eeme l³eecegUs ®eeuet J³eJemee³eeleerue Gpex®eer efkebÀcele keÀceer nesF&ue. DeefYe³ebles ,
j®eveekeÀej DeeefCe ef[PeeF&ve keÀe{Ceejs ³eebveer Fceejleer®eer DeMeer j®evee keÀjeJeer keÀer p³eecegUs Gpex®ee
efkeÀHeÀe³eleMeerj JeeHej keÀ©ve keÀeye&ve®³ee HeeTue KegCee keÀceer nesT MekeÀleerue.
Gpex®es Dee@ef[ì / uesKeepeesKee keÀjCes :
Gpee& Dee@ef [ì ner DeMeer Òeef¬eÀ³ee Deens p³eeceO³es DeeHeu³ee Iejele efkebÀJee keÀe³ee&ue³eele kegÀþs
peemle Gpee& JeeHejueer peeles les ceeefnle keÀ©ve Ieslee ³esles DeeefCe l³eevegmeej Tpex®eer keÀe³e&#ecelee keÀMeer
Jee{Jelee ³esF&ue l³ee®³ee GHee³e³eespevee keÀj lee ³esleele.munotes.in
47
nJeeceeve yeoueeefJe
nîeeb®³ee og< He:HeefjCeece cnCepes, peeieeflekeÀ leeHeceeve Jee{ DeeefCe nJeeceeve yeoue nîeeb®ee efJe®eej keÀjeJee .
oesvner ÒekeÀej®³ee je<ì^ebveer Glmepe&ve keÀceer keÀ©ve l³ee®ee mlej 2050 He³e¥le DeO³ee& FlekeÀe keÀceer
keÀjC³eeJej mebceleer oMe&Jeueer.
Gpee& mebkeÀì keÀceer keÀjC³eemeeþer peeieeflekeÀ HeeleUerJej efkeÀleerlejer keÀeces kesÀueer iesueer. nîee®e s
mJe©He cnCepes®e Jee{uesues efve³ece, keÀeye&ve Glmepe&veeJej efveye¥Oe, nefjle Jemletb®eer efveefce&leer DeeefCe
yeebOekeÀece ÒekeÀuHe, mebkeÀefjle /ne³eefye´[ leb$e%eevee®³ee mebMeesOeveemeeþer efveOeer meb®e³eve DeeefCe ef®ejbleve
leb$e%eevee®ee efJek eÀeme Je yejs®e keÀener keÀeces Peeueer Deensle.
2.10 meeOevemebHeoe mebJeOe&ve DeeefCe ef®ejbleve / MeeMJele efJekeÀeme
MeeMJelelee (sustainability) ne Meyo cegU®ee ue@ìerve Yee
efkebÀJeeendure (menve keÀjCes) Demee Deens. 1980 meeueeHeemetve MeeMJele / ef®ejbleve nîeeb®ee JeeHej
ne He=LJeerJejerue ceeveJee®³ee ef®ejblevelesMeer peemle pees[uee peelees.
MeeMJele / ef®ejble ve efJekeÀeme :
ner DeMeer Òeef¬eÀ³ee p³eeJej ceeveJe efJekeÀemee®es ue#e ieeþCes; p³eeceOetve vewmeefie&keÀ Òeef¬eÀ³es®eer
MeeMJele keÀe³e&#ecelee, meeOevemebHeÊeer DeeefCe He³ee&JejCe mesJee p³eeJej DeLe&J³eJemLee Je meceepe DeJeuebyetve
Deens. peMeer n er mebkeÀuHevee efJekeÀmeerle Peeueer lemes l³ee®es ue#e DeeefLe&keÀ efJekeÀeme, meeceeefpekeÀ efJekeÀeme
DeeefCe He³ee&JejCe mebJeOe&ve ³eeJej keWÀefêle Peeuee Deens.
MeeMJele efJekeÀeme ns SkeÀ Dee³eespeve lelJe Deens pes ce³ee&efole meeOevemebHeÊeer nîee ie=neJejerue
Heg{erue efHe{îeemeeþer jeKetve þsJesue. ner DeMeer Òeef¬eÀ³ee Deens efkeÀ p³eele DeIeesef
YeeieJeC³eemeeþer vewmeefie&keÀ, pewefJekeÀ ÒeCeeueeruee kegÀþueerner Fpee ve Heesn®eJelee l³eeb®eer me®eesìer, mLeerjlee
DeeefCe meeQo³e& jeKeues peeles.
MeeMJele efJekeÀeme ³eeb®³ee efkeÀleerlejer J³eeK³ee Deensle. HeCe 1987 meeueer peeieeflekeÀ He³ee&JejCe
DeeefCe efJekeÀeme keÀefceMeve®³ee DenJeeue iejpee HetCe& keÀjC³ee®eer He³ee&JejCe #ecelee keÀe³ece þsJetve
He³ee&JejCee®ee Nneme ve keÀjlee Jele&ceeve efHe{er®³ee meJe& iejpee HetCe& keÀjCeeje efJekeÀeme cnCepes MeeMJele
efJekeÀeme nes³e.
peieeleerue meeOevemebHeÊeer ce³ee&efole Deens. DeeefCe Jee{er®es J³eJemLeeHeve keÀjCes keÀþerCe Deens.
l³eecegUs iejeryeer Jee{le Deens. DeeefCe He³ee&JejCee®ee Nneme nesle Deens. Deecner ns osCes Heg{erue efHe{îeebkeÀ[s
oslees efkeÀ l³eebvee l³eeb®es jenCeerceeve Je efJekeÀemee®ee Demee ceeie& DevJesef
48
DeeefCe He³ee&JejCeeleerue HeefjCeeceeyeÎue pevepeeie=leer keÀjlee ³esF&ue. YeefJe<³ekeÀeU Meeyetle þsJeC³eemeeþer
DeeHeCe Òel³eskeÀ mlejeJej ceeveJe DeeefCe efvemeie& nîeeb®es H ejmHejebMeer mebyebOee®eer ÒeMebmee kesÀueer Heeefnpes.
MeeMJele efJekeÀeme He×leer ns DeeHeu³eeuee keÀjC³eele ceole keÀjles. DeY³eeme DeeefCe pevepeeie=leer keÀ©ve
YeefJe<³e mebjef#ele keÀjCes ns SKeeÐeeuee menpe Meke̳e Deens.
MeeMJele efJekeÀemee®³ee mejeJeeb®eer keÀener GoenjCes :
vegleveerkeÀjCe Tpex®ee JeeHej : vegleveerkeÀjCe Tpee& meeOevemebHeosHeemetve efceUCeejer Tpee& Dece³ee&o
Deens. cnCepes DeeHeu³eeuee vegleveerkeÀjCe#ece mebmeeOevee®ee JeeHej keÀ©ve, DevegleveerkeÀjCe Tpee&m$eesleebJej
DeJeuebyetve jenC³ee®eer iejpe veener.
efHekeÀeb®es ®eef¬eÀkeÀjCe : efkeÀleerlejer MeslekeÀjer DeeefCe yeeiee³eleoej ner He×le JeeHejleele keÀejCe kegÀþuesner
jmee³eve ve JeeHejlee peceerveerleerue jesie keÀceer keÀ©ve efHekeÀeb®ee #ecelee Jee{ Jeueer peeles DeMeer ner He×le.
HeeCeer efmLej keÀjCes : HeeCeer mebJeOe&ve ns MeeMJele efJekeÀemeele keÀþerCe Deens. DeeHeu³ee Iejele Mee@Jej,
ef[Me OegC³eeb®es ceMeerve, uee@[^erpe, meb[emeele HeÌueefMebbie DeMee meejK³ee Jemletb®ee peemleerle peemle JeeHej
nesle De ens.
25 ef[meWyej 2015 Heemetve efkeÀl³eskeÀ osMeebveer veJeerve MeeMJele efJekeÀeme DepeW[e ceO³es,
’iejeryeer mebHeJee, DeeHeu³ee ie=ne®es mebj#eCe keÀjCes DeeefCe meJee¥meeþer mece=×er®es“ ue#e þsJeues Deens.
Òel³eskeÀ O³es³eeuee meeO³e keÀjC³eemeeþe r Heg{s 15 Je
meceepe DeeefCe ueeskeÀ.
2.11 meejebMe
DeeHeCe He³ee&JejCeeHeemetve efceUCe eN³ee efkeÀleerlejer Jemlet JeeHejlees. efvemeiee&ves DeeHeCee me YejHetj
meeOevemebHeoe efoueer Deens. pemes nJee, HeeCeer, ce=oe, Oeelet, ÒeeCeer, peerJeeMce FbOeve Fl³eeoer DeeefCe
ceeveJeeves l³ee®es keÀewMeu³e, %eeve JeeHe©ve l³eeb®³ee mebmke=ÀleerHeem etve nîee meeOevemebHeÊeer lees JeeHej keÀjle
Deens. meeOevemebHeosle ceeveJee®³ee F®íe DeeefCe iejpee YeeieJeC³ee®eer #ecelee Deens. meeOevemebHeos®es
l³eeb®³ee mJeYeeJe, ceeuekeÀernkeÌkeÀ, DeeefCe efJelejCe ÒeCeeueerJej DeeOeeefjle JeieeakeÀjCe keÀjlee ³ esles. meJe&®e
meeOevemebHeoe efvemeiee&Heemetve ÒeeHle Peeueer Deens. efkeÀleerlejer meeOevemebHeoe ceeveJee®³ee DeefmlelJeemeeþer /
peieC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ Deens lej Flej meeOevemebHeoe ceeveJee®³ee F®íe HetCe& keÀjC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ
Deensle. mebJ eOe&ve cnCepes peleve, Òeieleer DeeefCe vewmeefie&keÀ meeOevemebHeos®ee ³eesi³e JeeHej Jele&ceeve DeeefCe
YeeJeer efHe{eruee meeceeefpekeÀ DeeefCe DeeefLe&keÀ cetu³e osCeejs Deens. ’MeeMJele efJekeÀeme cnCepes YeeJeer
efHe{er®³ee iejpee HetCe& keÀjC³ee®eer He³ee&JejCeer³e #ecelee keÀe³ece þsJetve He³ee&JejCee®ee Nneme ve keÀjlee
Jele&ceeve efHe{er®³ee meJe& iejpee HetCe& keÀjCeeje efJekeÀeme Deens.“ 25 meHìWyej 2015 jespeer meJe& osMeebveer
iejeryeer efceìJeCes, ie=neb®es mebj#eCe DeeefCe Òel³eskeÀe®³ee efJ ekeÀemee®es O³es³e DeeHeu³ee veefJeve MeeMJele
efJekeÀemeele þsJeues Deens. Òel³eskeÀ O³es³e ieeþC³eemeeþer Heg{erue 15 Je
G®eueuee Heeefnpes.munotes.in
49
2.12 legce®eer Òeieleer leHeemee / mJeeO³ee³e
1)®etkeÀ keÀer yejesyej efuene.
De)MeeMJele efJekeÀeme ne Demee efJekeÀeme Deens, p³eele Jele&ceeve efHe{er®³ee iejpee YeeieJetve,
kegÀþueerner le[pees[ ve keÀjlee, YeeJeer efHe{er®³ee kegÀþu³eener iejpee YeeieJeC³ee®eer #ecelee Deens.
ye)HeÀkeÌle eqJekeÀmeveMeerue osMeebveer®e nJeeceeve yeoueemeeþer SkeÀmeceeve efmLeleer DeJeuebyeueer Deens.
keÀ)Jeves ner Deefoce / Òee®eerve meceepee®³ee DeVee®ee cegK³e m$eesl e neslee.
[)yeN³ee®eoe efJekeÀmeveMeerue osMe DeeefLe&keÀ HeeþyeUe®³ee DeYeeJeecegUs meeOevemebHeos®es GlKeveve
keÀ© MekeÀle veenerle.
F)meeOevemebHeoe cnCepes Demes keÀener pes efvemeiee&®³ee iejpee YeeieJeles.
2)ieeUuesu³ee peeiee Yeje.
De)õõ õ-nîee efoJeMeer meJe& osMeebveer iejeryeer nìeJe, ie=ne®es mebj#eCe Je Òel³eskeÀe®³ee
efJekeÀemee®es O³es³e þjJeues.
ye)õõõ -efoIe& YeewieesefuekeÀ keÀeueeJeOeerle le³eej neslees.
keÀ)meeOevemebHeoe Jee{efJeC³eemeeþer õõõö ner SkeÀ ce³ee&oe Deens.
[)õõõ -meeOevemebHeoe efJekeÀemeele cenÊJee®eer YetefcekeÀe Heej Hee[les.
F)õõõ -Gpee& m$eesleeb®ee peemle Ke®e& ueeiele veener.
3)pees[îee ueeJee.
A B
a)vegleveerkeÀjCe meeOevemebHeoe 1)jesie ÒeefleyebOekeÀ jmee³eve JeeHejeHeemetve cegkeÌle He ×leer
b)DevegleveerkeÀjCe meeOevemebHeoe 2)HeeF&ve, mÒe=me DeeefCe uee®e&
c)efHekeÀ ®e¬eÀerkeÀjCe 3)meewj Gpee&
d)lewvee Jeves 4)leeHeceeve yeoueecegues HeeC³ee®ee Nneme nesCes
e)HeeJemee®es HeeCeer meeþJeCes 5)meJe& JevemHeleer DeeefCe ÒeeCe er efJeunsJeeì
f)YetDeewef
h)meeOevemebHeÊeermeeþer 8)ueekegÀ[lees[
i)efveJe&veerkeÀjCe 9)He=LJeer®³ee Deblejeleerue G
1)De)yejesyej ye)®egkeÀ keÀ)yejesyej [)yejesyej F)®egkeÀ
2)ieeUuesu³ee peeiee Yeje.
De)25 meHìWyej 2015 ye)DevegleveerkeÀjCe meeOevemebHeoe
keÀ)leb$e%eeve [)MeemekeÀer³e OeesjCe
F)DeHeejbHeefjkeÀmunotes.in
50
3)pees[îee pegUJee
a)3 b)7 c)1 d)2 e)10
f)9 g)5 h)6 i)8 j)4
2.14 leebef$ekeÀ Meyo Je l³eeb®es DeLe&
meeOevemebHeoe -mebmeeOeve (Resources) :Hewmee, Jemlet, meeþe DeeefCe Flej mebHeÊeer DeMee
Jemletb®ee HegjJeþe p³eecegUs ceeveJe efkebÀJee mebK³ee kegÀþuesner keÀece keÀ© MekeÀleele.
mebJeOe&ve (Conservation) :mebJeOe&ve cnCepes meeþJeCetkeÀ, efkebÀJee meeOevemebHeos®ee ³eesi³e
efkebÀJee veweflekeÀ He×leerves JeeHej keÀjCes.
Mees
2.15 keÀe³e&
keÀceerlekeÀceer meeOevemebHeos®ee JeeHej DeeefCe mebJeOe&vee®eer pevepeeie=leer keÀje.
2.16 Heg{erue DeO³e³eveemeeþer meboYe &
1)Natural Resource Management -Pandey -Bed.
2)The exploitation of Natural Resources and the Consequences -
Sar by. R.ed.
3)A New Centuary for Natural Resources Management Knight et.
all eds.
munotes.in
51
5
MeeMJele meceepeemeeþer IevekeÀ®eje J³eJemLeeHeve
nîee ÒekeÀjCee®ee HetCe& Dee{eJee Iesleu³eeveblej DeeHeCeeme Keeueerue JewefMe<ìîes mecepeleerue.
IeìkeÀ j®evee :
5.0 GefÎ<ì
5.1 ÒemleeJevee
5.2 efJe
5.3.1 IevekeÀ®eje J³eeK³ee
5.3.2 IevekeÀ®eje J³eJemLeeHevee®es cenÊJe
5.3.3 IevekeÀ®eN³ee®es Jeieer&keÀjCe
5.3.4 keÀ®eN³eeb®es m$eesle DeeefCe j®evee
5.4 IevekeÀ®eje Òeot
5.4.2 He³ee&JejCeer³e og
5.5.1 cegbyeF&leerue IevekeÀ®eje J ³eJemLeeHeve
5.5.1 MCGM OeesjCe DeeefCe Heg{ekeÀej
5.6 l³eep³e IeìkeÀ J³eJemLeeHeveele veeieefjkeÀeb®eer YetefcekeÀe
5.7 meejebMe
5.8 legce®eer Òeieleer leHeemee / mJeeO³ee³e
5.9 mJeeO³ee³e ÒeMveeb®eer GÊejs
5.10 leebef$ekeÀ Meyo Je l³eeb®es DeLe&
5.11 keÀe³e&
5.12 Heg{erue DeO³e³eveemeeþer meboYe&munotes.in
52
5.0 GefÎ<ìîes
nîee ÒekeÀjCee®ee MesJeìer legcneuee Keeueerue iees<ìer keÀUleerue.
IevekeÀ®eN³ee®eer J³eeK³ee DeeefCe Jeieer&keÀjCe .
DeeOegefvekeÀ peieele IevekeÀ®eje J³eJemLeeHevee®es cenÊJe.
veeieefjk eÀeb®eer IevekeÀ®eje J³eJemLeeHeveeleerue YetefcekeÀe.
ceneje<ì^eleerue IevekeÀ®eje neleeUC³eemeboYee&leerue efJeefJeOe efve³ece DeeefCe keÀe³eos.
5.1 Òemlee Jevee
He³ee&JejCee®ee DeY³eeme l³eep³eIeìkeÀ DeeefCe l³eeb®es J³eJemLeeHeve mecepetve Iesleu³ eeefMeJee³e
DeHetCe& Deens. pesJne Heemetve ceeveJe nîee ie=neJej efHeÀ©ve DeeHeueer GpeefpeefJekeÀe keÀjle Deens, lesJneHeemetve
l³eep³e IeìkeÀ efvecee&Ce keÀjle Deens. HetefJe&®³ee efoJemeele l³eep³e IeìkeÀ ns yengleskeÀkeÀ©ve veeefMeJeble
DemeCeejs Deme u³eeves l³eebvee neleeUCes ner HeÀej keÀceer mecem³ee nesleer. meceepee®es MenjerkeÀjCe DeeefCe
DeewÐeesefiekeÀjCe Peeu³eeJej l³eep³e IeìkeÀeb®³ee ÒeceeCeele Jee{ Peeueer DeeefCe l³eeb®eer efJeunsJeeì DeeefCe
J³eJemLeeHeve ner SkeÀ ceesþer mecem³ee efvecee &Ce Peeueer. meO³ee peieele l³eep³e IeìkeÀeb®es ef®ejbleve
J³eJemLeeHeve keÀjC³eeJej Yej efouee peele Deens. l³eep³e IeìkeÀebvee SkeÀ cegK³e meeOevemebHeoe cnCetve
meg×e veJeerve DeesUKe efceUle Deens. ns ìekeÀeT m$eesle Hegve&JeeHej DeeefCe Hegve&®eef¬eÀk eÀjCe keÀ©ve
meeOevemebHeoe cnCetve meg×e JeeHejlee ³esles. Yeejle ne l³eep³e IeìkeÀ efveefce&leerle Deûesmej Deens. DeeefCe
cnCetve keÀe³e&#ece DeeefCe ÒeYeeJeer J³eJemLeeHeve megefveefÍ®ele keÀjC³ee®eer iejpe Deens.
5.2 efJe
cnCepes osMeeleerue ueeskeÀmebK³ee DeypeeHes#ee peemle Peeueer Deens. ogmejs cnCepes Jemlet GlHeeove DeeefCe
l³eeb®ee JeeHej Jee{u³eecegUs l³eep³e IeìkeÀ ceesþîee ÒeceeCe e fvecee&Ce nesT ueeieues Deensle. MenjerkeÀjCeecegUs
meg×e l³eep³e IeìkeÀeb®es ÒeceeCe Jee{ues Deens DeeefCe keÀ®eN³ee®eer efJeunsJeeì ueeJeC³eemeeþer HeÀej keÀceer
peeiee jeefnueer Deens. ³eesi³e keÀ®eje J³eJemLeeHeve ns meeceeefpekeÀ DeeefCe He³ee&JejCeer ³e Deejesi³e
jeKeC³eemeeþer iejpes®es Deens. ÒeMeemekeÀer³e DeefOekeÀeN³eebveer Ieeuegve efouesu³ee efve³ecee®es Heeueve keÀ©ve,
l³eep³e IeìkeÀ Jew%eeefvekeÀ He×leerves neleeUlee ³esT MekeÀleele. Yeejleele l³eep³e IeìkeÀ, He³ee&JejCe
ceb$eeue³eeves DeeKegv e efouesu³ee efve³eceebJej DeeOeeefjle Deensle. pes meJe& osMeelener ueeieg Deensle. Yeejleele
l³eep³e IeìkeÀeb®es J³eJemLeeHeve keÀjC³eemeeþer efJeMes
efkeÀleerlejer keÀe³eos DeefmlelJeele DeeCeues pemes veiejHeeefuekeÀe, IevekeÀ®eje (J³eJemLeeHeve DeeefCe
neleeUCeer) efve³ece 1999, 2006 meeueeleerue je<ì^er³e He³ee&JejCe OeesjCe, Hueeefm ìkeÀ keÀ®eje
(J³eJemLeeHeve DeeefCe neleeUCeer) efve³ece 2011, neveerkeÀejkeÀ l³eep³e IeìkeÀ (J³eJemLeeHeve DeeefCe
neleeUCeer) efve³ece, FueskeÌì^esefvekeÀ l³eep³e IeìkeÀ (J³eJemLeeHeve DeeefCe neleeUCeer) efve³ece 2011,
pewJe JewÐeefkeÀ³e l³eep³e IeìkeÀ (J³eJemLeeHeve DeeefCe neleeUCeer) efve³ece.munotes.in
53
5.3 Ieveke˨eje
5.3.1 IevekeÀ®eje (Solid Waste) J³eeK³ee :
IevekeÀ®eje meb%ee cnCepes Iejeleerue keÀ®eje, DeVe l³eep³e IeìkeÀ, {emeUuesuee efkebÀJee
yeebOekeÀecee®ee ef{ie DeMee meejKeer meecegûeer. nîeele I ejeleerue ìekeÀeT meeOeves, HeÀefve&®ej, ìekeÀeT Oeelet,
³eb$e, iee[er®es megìs Yeeie DeeefCe meJe& ìekeÀeT Jemletb®ee meceeJesMe neslees.
veiejHeeefuekeÀe IevekeÀ®eje (J³eJemLeeHeve DeeefCe neleeUCeer) efve³ece 2000, He³ee&JejCe
mebJeOe&ve keÀe³eoe 198 6 ves efJeefole kesÀu³eevegmeej, Yeejle mejkeÀej®ee veiejHeeefuekeÀe l³eep³e IeìkeÀeb®eer
J³eeK³ee , ’J³eeJemeeef³ekeÀ DeeefCe Iejiegleer l³eep³e IeìkeÀ pes ceneveiejHeeefuekesÀ®³ee nÎerle Ieve efkebÀJee
DeOe&nerve mJe©Heele le³eej nesleele, nîeele DeewÐees efiekeÀ neveerkeÀejkeÀ l³eep³e IeìkeÀebvee JeieUtve Òeef¬eÀ³ee
kesÀuesu³ee pewJeJewÐekeÀer³e keÀ®eN³ee®eener meceeJesMe nesT MekeÀlees.“
ceneje<ì^ Òeot
OECD ves kesÀuesu³ee IevekeÀ®eje J³eeK³esvegmeej, ’DeveeJeM³ekeÀ DeeefCe keÀOeerlejer
neveerkeÀejkeÀ meeefnl³e pes keÀceer ÒeceeCeele êJe Deens.“ IevekeÀ®eN³eele ceneveiejHeeefuekeÀe keÀ®eje,
DeewÐeesefiekeÀ DeeefCe J³eeJemeeef³ekeÀ l³eep³e IeìkeÀ, meeb[HeeC³ee®ee ieeU, Mesleerletve DeeefCe HeMetHeeueve DeeefCe
l³eeb®³eeMeer efveie[erle ef¬eÀ³eebceOetve efvecee&Ce nesCeeje l³eep³e IeìkeÀ, lemes®e yeebOekeÀece lees[ HeÀes[ DeeefCe
KeeCekeÀece DeJeMes
J³eeK³ee, ’IevekeÀ®eje pees l³eep³e Deens. ìekeÀeT HeeC³eeJejerue Òeef¬eÀ³escegU s le³eej Peeuesuee ieeU, HeeCeer
HegjJeþe Òeef¬eÀ³ee keWÀê efkebÀJee nJee Òeot
Jejerue meJe& J³eeK³eeJe©ve Demes efMekeÀlees keÀer -
Ieve l³eep³e IeìkeÀ ³eebvee meJe&meeOeejCeHeCes keÀ®eje (garbage) cnCeleele.
l³eele J³eeJemeeef³ekeÀ DeeefCe Iejiegleer keÀ®eN³ee®ee meceeJesMe Demelees.
ne veiejHeeefuekeÀe efk ebÀJee lelmece Yeeieele efvecee&Ce neslees.
ne Ieve efkebÀJee DeOe& Ieve Demelees DeeefCe nîeele Òeef¬eÀ³ee kesÀuesu³ee pewJeJewÐekeÀer³e keÀ®eN³ee®eener
meceeJesMe neslees.
IevekeÀ®eN³ee®eer efveefce&leer Iejiegleer DeeefCe J³eJemeeef³ekeÀ mLeeHel³eebl etve nesles. nîee Jemlet yeensj
HesÀkeÀu³ee peeleele pemes DeVe keÀ®eje, He@efkebÀie®es / Jes<ìveeb®es meeefnl³e, yeebOekeÀece keÀ®eje ns ÒecegKe
Deensle. meJe&meeOeejCe pewefJekeÀ DeeefCe veeefMeJeble meeefnl³e ns Yeejleer³e MenjebceOeerue, ceneveiejHeeef uekeÀe
IevekeÀ®eN³eele DeO³ee&ntve DeefOekeÀ Demeles. IevekeÀ®eN³ee®es J³eJemLeeHeve ns efveefce&leer, meeþJeCe,
SkeÀ$eerkeÀjCe, HeeþJeCes DeeefCe JeenletkeÀ, Òeef¬eÀ³ee DeeefCe efJeunsJeeì nîee meJee¥Meer efveie[erle Deens.munotes.in
54
ueeskeÀeb®es Deejesi³e, DeLe&ke ÀejCe, DeefYe³eebef$ekeÀerkeÀjCe, mebJeOe&ve, meeQo³e& DeeefCe Flej He³ee&JejCeer³e efJe®eej
keÀ©ve GÊece He×le JeeHe©ve IevekeÀ®eN³ee®es J³eJemLeeHeve keÀjlee ³esles.
5.3.2 IevekeÀ®eje J³eJemLeeHevee®es cenÊJe :
l³eep³e IeìkeÀeb®ee DeY³eeme Keeueerue k eÀejCeebcegUs cenÊJee®ee Deens.
i.Jee{le peeCeeN³ee ueeskeÀmebK³escegUs l³eep³e IeìkeÀeb®eer efveefce&leer peemle nesles.
ii.Jee{le peeCeeje meeefnl³e Je Jemletb®ee JeeHej p³eeb®eer vewmeefie&keÀ efJeunsJeeì ueeieCes keÀþerCe Deens.
iii.Deeblejje<ì^er³e DeeefCe je<ì^er³e mlejeJej ®eslevee DeeefCe peyeeyeoejerves keÀceer keÀ©ve, l³ee®es
Hegve&®eef¬eÀkeÀjCe keÀ©ve J³eJemLeeHeve keÀjeJes.
iv.mJe®í DeeefCe peemle keÀe³e&#ece Demeuesueer l³eep³e Jemletb®eer efJeunsJeeì ueeJeCeejer He×le MeesOeCes.
v.mJe®í Menj efveefce&l eermeeþer
IevekeÀ®eje efkebÀJee ceneveiejHeeefuekeÀe Ieve keÀ®eje ner peeieeflekeÀ, je<ì^er³e lemes®e mLeeefvekeÀ
mlejeJejerue mecem³ee Deens. ner ceeveJe efveefce&le DeeefCe ÒeeC³eeb®³ee ef¬eÀ³eebceOetve le³eej nesles. efve©He³eesieer
efkebÀJee vekeÀes Demeuesu³ee Jemlet HesÀketÀve efou³eeves efvecee&Ce neslees. Jee{le peeCeeN³ee Jemlet DeeefCe mesJeebcegUs
GlHeeove DeeefCe mesJee oesvneRceO³es Jee{ nesTve l³eep³e IeìkeÀ peemle efvecee&Ce Peeues. Yeejle mejkeÀejves
meebefieleu³eeÒeceeCes Ieve keÀ®eN³eele Iejeleerue keÀ®eje, J³eeJemeeef³ekeÀ keÀ®eje, mebmLeeceOeerue keÀ®eje DeeefCe
DeewÐeesefiekeÀ DeeefCe JewÐekeÀer³e keÀ®eN³ee®ee meceeJesMe neslees.
5.3.3 IevekeÀ®eN³ee®es Jeieer&keÀjCe :
1)veiejHeeefuekeÀe Ieve keÀ®eje : nîeele Iejiegleer, yeebOekeÀece DeeefCe {emeUuesuee ef{ie, mJe®ílee
keÀjleevee®es DeJeMes
peeCeeN³ee MenjerkeÀjCeecegUs DeeefCe yeou elepeeCeeN³ee jenCeerceeve DeefOekeÀ DeVe mesJeve meJe³eeRcegUs
veiejHeeefuekeÀe IevekeÀ®eje peueo ieleerves efvecee&Ce neslees Je l³ee®³ee IeìkeÀele meg×e yeoue nesle Deens.
2)neveerkeÀejkeÀ keÀ®eje :
ns efJe
neveerkeÀejkeÀ l³eep³e IeìkeÀ (J³eJemLeeHeve DeeefCe neleeUCeer) og©mleer cemegoe efve³ece 2002 ves
kesÀuesu³ee J³eeK³es vegmeej ’keÀesCeleener l³eep³e Ie ìkeÀ pes YeeweflekeÀ¢<ìîee jemee³eefvekeÀIeve keÀ®eje
veiejHeeefuekeÀe
Ieve keÀ®ejepewJe JewÐekeÀer³e
keÀ®ejeFueskeÌì^e@efvekeÀ
keÀ®ejeneveerkeÀjkeÀ
ke˨ejemunotes.in
55
Òeefleef¬eÀ³eelcekeÀ, efJe
DeMee HeoeLee&®eer neleeUCeer, meeþJeCe, JeenletkeÀ DeeefCe efJeunsJeeì nîeemeeþer efJeMes
3)FueskeÌì^e@efvekeÀ keÀ®eje (F& -keÀ®eje) :
ne keÀeUpeerHetJe&keÀ DeeefCe efJeMes
neveerkeÀejkeÀ Demeleele.
osMeeleerue F& keÀ®eN³ee®eer neleeUCeer, JeenletkeÀ, meeþJeCe, Hegve&®eef¬eÀkeÀjCe DeeefCe efJeunsJeeì
ueeJeC³ee®eer He×le, F& keÀ ®eje (J³eJemLeeHeve DeeefCe neleeUCeer) efve³ece 2010 vegmeej®e kesÀueer
peeles.
4)pewJe JewÐekeÀer³e keÀ®eje :
oJeeKeev³eeleerue l³eep³eIeìkeÀ ns oJeeKeev³eele JeeHejuesu³ee jmee³eveebcegUs ogef
HeÀe@ceg&[eF[, efHeÀvesue DeMeeÒekeÀej®es efve&pebletkeÀerkeÀjCeemeeþer jmee³eves JeeHejueer peeleele. Heeje pees
leeHeceeve oMe&keÀele Je jkeÌleoeye ceespeC³ee®³ee ³eb$eele JeeHejleele.
oJeeKeev³eeleerue keÀ®eje pees leHeemeCeer keÀjleevee GHe®eejeoc³ee&ve efkebÀJee ceeveJeeuee DeeefCe ÒeeC³eebvee
ueMeerkeÀjCee®³ee JesUer efkebÀJee mebMeesOeve ef¬eÀ³eebceO³es efvecee&Ce neslees. keÀener pewefJekeÀ iees<ìer GlHeeove
keÀjleevee efkebÀJee leHeemeCeer keÀjleevee ner keÀ®eje efvecee&Ce neslees.
nîeeceO³es ìeskeÀ oej Jemlet, Ieve keÀ®eje, efJeunsJeeì ueeJeuesues ceeveJeer³e IeìkeÀ, DeeUîee /
cultures; ìekeÀuesueer Deew
Demelees.
l³eep³e IeìkeÀ Del³eble meb¬eÀceCe HeeJeCeejs DeeefCe ceeveJeer³e Deejesi³eeme OeeskeÀeoe³ekeÀ þ© MekeÀleele,
pej les Meem$eer³e ¢<ìîee DeeefCe JesieUîee He×leerves neleeUues veenerle lej.
5)DeewÐeesefiekeÀ keÀ® eje :
efJe
mebHekeÀe&le Deeu³eecegUs efJemHeÀesìkeÀ nesT MekeÀleele.
Yeejleele meJe&meeOeejCe 7 oMeue#e ìve FlekeÀe neveerkeÀejkeÀ keÀ®eje ojJe
nesleele. (CPCB -2006)
DeewÐeesefiekeÀ #es$eele, cegK³elJes neveerkeÀejkeÀ keÀ®eje pemes Oeelet, jmee³eve, HesHej, keÀerìkeÀveeMekeÀ,
[eF&, Meg×erkeÀjCe DeeefCe jyej keÀejKeev³eeleerue Jemlet, ³eeb ®ee meceeJesMe neslees. jmee³eveeb®³ee mejU
mebHekeÀe&cegUs neveerkeÀejkeÀ keÀ®eje pemes Heeje DeeefCe mee³eveeF&[ ns IeelekeÀ þ© MekeÀleele.munotes.in
56
5)l³eep³e IeìkeÀeb®es m$eesle :
l³eep³e IeìkeÀ ner mebkeÀuHevee pes kegÀþs efvecee&Ce nesleele l³ee®eer ceeefn leer kesÀu³eeefMeJee³e Meke̳e
veener. nîee DeMee peeiee Deensle efpeLetve l³eep³e IeìkeÀ efvecee&Ce nesleele. keÀ®eje J³eJemLeeHevee ®eebieu³ee
ÒekeÀejs mecepegve IesC³eemeeþer l³eeb®³ee m$eesleeb®ee DeY³eeme keÀjCes cenÊJee®es Deens. l³ee®e yejesyej
Òeot
Deeke=Àleer
1)Iejiegleer m$eesle -Goe. Iejs
2)J³eeJemeeef³ekeÀ m$eesle -pemes ogkeÀeves, GH enej ie=n
3)mebmLeebceOeerue ke˨eje -pemes MeeUe
4)yeebOekeÀece Je {emeeUsueuee ef{ie
5)ceneveiejHeeefuekeÀe jmles DeeefCe GÐeeve, mJe®ílee
6)keÀejKeeves DeeefCe GÐeesie
7)Mesleer m$eesle -efHekeÀeb®es DeJeMes
Keeueerue lekeÌlee l³eep³e IeìkeÀ ÒekeÀej DeeefCe l³ee®es m$eesle oMe&Jelees. ( MPCB DeeefCe
peeieeflekeÀ yeBkesÀkeÀ[tve mebkeÀefuele kesÀuesues)
ÒekeÀej m$eesle
pewefJekeÀ mJe³ebHeekeÀ Iejeleerue keÀ®eje, Heefjmejeleerue keÀ®eje , DeVe Òeef¬eÀ³ee DeJeMes
Huesì/yeMeer
HueemìerkeÀ yeeìu³ee, keÀHe, He@kesÀefpebie meeefnl³e / Jes<ìve, uees[, kebÀìsveme& Fl³eeoer
keÀe®ee legìuesu³ee yee ìu³ee, HeÀesìes, yeuye Fl³eeoer
Oeelet kebÀìsvej, Yeeb[er, iebpesueu³ee Jemlet
pe[Jemlet yeebOekeÀece meeefnl³e, keÀ®eje
Flej pegves keÀHe[s, F. keÀ®eje, Iejeleerue GHekeÀjCes
5.3.4 keÀ®eN³eeb®es m$eesle DeeefCe j®evee :
ceneveiejeleerue Ieve keÀ®e N³eeb®eer j®evee efn yeN³ee®e IeìkeÀebJej DeJeuebyetve Deens pemes
KeeC³ee®³ee meJe³eer, mebmke=Àleer, HejbHeje, jenCeerceeve, nJeeceeve DeeefCe efceUle. peieeleerue yeBkesÀves kesÀuesu³ee
DeY³eemeele Demes oMe&Jeues Deens keÀer efJekeÀmeveMeerue DeeefCe k eÀceer efJekeÀmeerle osMeebceO³es, efJekeÀmeerle
osMeebHes#ee DeefOekeÀ ÒeceeCeele efJeIeìveMeerue pewefJekeÀ keÀ®eje Deens. Yeejleeleerue 50 ìkeÌkesÀ keÀ®eje ne
pewefJekeÀ DeeefCe efJeIeìveMeerue Deens. meJe&meeOeejCe l³eep³e JemletbceOeerue pewefJekeÀ Ie ìkeÀ, HesHej,munotes.in
57
HueeefmìkeÀ, Oeelet, pe[Jemlet, keÀe®e DeeefCe Flej IeìkeÀ Demeleele. Menj efJekeÀeme ceb$eeue³eevegmeej
pewefJekeÀ, Nneme HeeJeCeeje keÀ®eje 47.4 ìkeÌkesÀ FlekeÀe Demelees. l³ee®³ee HeeþesHeeþ Oeelet, keÀe®ee ns
Òel³eskeÀer 1 ìkeÌkeÀe, cenev eiejeleerue Ieve keÀ®eN³eele Demeleele. ³eeuee Hegve&®eef¬eÀkeÀjCe keÀjC³ee®eer #ecelee
peemle Deens. pe[Jemlet keÀ®eN³eeceO³es jml³eeJejerue kesÀj, ieìejeleerue ieeU, yeebOekeÀecee®ee DeeefCe
lees[uesu³ee FceejleeR®es DeJeMes
5.4 IevekeÀ®eje Òeot
DeuHekeÀeueerve efkebÀJee efoIe&keÀeueerve Deepeej nesT MekeÀleele.
5.4.1 Deejesi³e OeeskesÀ :
efceLesve, keÀeye&ve[e³e Dee@keÌmeeF&[, mueHeÀj meejKes efJe
efJekeÀej DeeefCe efoIe&keÀeUele keÀe³ecemJe©H eer ÍJemeve oes
þjleele. ie@mì^esSvìesjefJeefme, ³eke=Àle mebmeie&, DeceebMe, Deeflemeej ³eemeejKes jesie Hemejleele. lJe®ee
mebmeie&, DeeefCe De@uepeea meejKes jesie pesLes HeeCeer Òeot
peueoieleerves Hemejleele. l³eep³e IeìkeÀ neleeUCeer meg×e Deejesi³ee®eer keÀeUpeer IesTve®e keÀjeJeer
ueeieles. veenerlej l³eep³e IeìkeÀeb®³ee mebHekeÀe&le ³esCeeN³ee ueeskeÀebvee mebmeie&pev³e jesie nesT MekeÀleele.
5.4.2 He³ee&JejCeer³e HeefjCeece :
peceerveJejerue HeefjCeece HeeC³eeJejerue HeefjCeece nJesJejerue HeefjCeece
1) l³eep³e IeìkeÀ HesÀkeÀu³eecegUs
peefceve ogef
GLeU HeefjCeeceebcegUs HeeCeer
HeeleUer HeefjCeece efometve ³eslees.1) Jee³egb®e er ieUleer pemes -
-efceLesve
-meuHeÀj [e³eDee@keÌmeeF[
-keÀeye&ve[e³e Dee@keÌmeeF[
2) DeVemeeKeUer ogef
veoer, mecegê Fl³eeoer2) DeefleMe³e pJeueveMeerue
DeeefCe Kegu³ee peei esle Deeie
ueeiet MekeÀlesmunotes.in
58
3) HeeTme : efJe
keÀejCe
l³eep³e IeìkeÀ SkeÀ$e keÀjCes DeeefCe les lemes®e ìekegÀve osCes nîeecegUs He³ee&JejCeer³e mecem³ee
GodYeJeleele. peceerve p³eeJej l³eep³e IeìkeÀ ìe keÀues peeleele, leer ogef
DeVemeeKeUerle pe[Oeeletb®ee meceeJesMe Peeuee Deens. keÀ®eN³eeHeemetve Kele efveefce&leer ÒekeÀuHeeleerue
KeleebceO³es pe[ OeelegcegUs les ogef
cnCeleele.
pewefJekeÀ efJemle=leerkeÀjCe : meb³egkeÌle je<ì^eb®³ee YegieefYe&³e meJe&#eCeeves ves kesÀuesueer J³eeK³ee DeMeer, SkeÀ
DeMeer Òeef¬eÀ³e e p³eele peblet®es SkeÀ$eerkeÀjCe nesT ogef
JevemHeleer DeeefCe ceeveJe efkebÀJee JevemHeleer -ieeF&iegjs -ceeveJe) DemJe®í peceerveYejeJe (Landfills)
cegUs He=<þYeeie DeeefCe YetieefYe&³e peue ogef
HeeJemeeUîeele lees ieeU Oegleuee peelees. ne ueieoe efceLesve ceO³es ©Heeblejerle nesCeeje êJeHeoeLe&®e Demelees.
nîee ueieÐee®es JewefMe<ìîe cnCepes efJeefJeOe l³eep³e IeìkeÀ HesÀkeÀuesu³eecegUs ne ueieoe / ieeU le³eej
Peeuesuee Demel es.
[e³eDee@keÌmeerve DeeefCe He&Àvmed ns keÀejmeespeveerkeÀ ÒeefleefveOeer Deefnl³e cnCepes oerIe& keÀeU®³ee
mebHekeÀe&cegUs l³eeHeemetve keÀke&Àjesie nesT MekeÀlees. pesJne GIe[îeeJej l³eep³e IeìkeÀeb®es pJeueve kesÀues
peeles lesJne efkeYekeÌle nesT ve nJesle mees[ues peeleele efkebÀJee [bHe³ee[& ceO³es efceLesve®eer ieUleer nesTve
DeekeÀmceele Deeie ueeieles lesJne les nJesle mees[ues peeleele. cegbyeF&leerue osJeveej ³esLeerue Deeie ner DeMeer®e
ogIe&ìvee Deens p³eele LeebyeJelee ve ³esCeejs IeìkeÀ nesles. Deeie ueeieu³eeves peJeUerue GHeveiejele Deejesi³e
DeeefCe He³ee&JejCe efJemkeÀUerle Peeues Deens.
5.5 IevekeÀ®eje J³eJemLeeHeve
IevekeÀ®eje J³eJemLeeHevee®eer DeMeer J³eeK³ee keÀjlee ³esF&ue keÀer, ’efveefce&leer, meeþJeCetkeÀ, ieesUe
keÀjCes, mLeueeblejCe, JeenletkeÀ, Òeef¬eÀ³ee DeeefCe efJeunsJeeì“ l³eep³e IeìkeÀeb®es peleve keÀ©ve ueeskeÀeb®es
Deejesi³e, DeLe&keÀejCe, DeefYe³eebef$ekeÀerkeÀjCe, mebJeOe&ve J³eJeefmLele ÒekeÀejs neleeUues peeles. l³eep³e
IeìkeÀ J³eJemLeeHevee®³ee DeY³eemeele, ÒeMeemekeÀer³e, DeeefLe&keÀ, v³ee³eerkeÀ, efve³eespeve DeeefCe DeefYe³eebef$ekeÀer
keÀe³e& ns meJe& neleeUCeer DeeefCe J³eJemLeeHeve nîee menYeeieer Deens. pewefJekeÀ He³ee&JejCeeleerue meJe&
IeìkeÀebvee mLeeefvekeÀ DeeefCe peeieeflekeÀ mlejeJej Òeogef
melele®³ee MenjerkeÀjCeecegUs ner mecem³ee DeefOekeÀ®e efyekeÀì nesle Deens. efJekeÀmeve osMeeble erue DeeefLe&keÀmunotes.in
59
efJekeÀeme DeeefCe MenjerkeÀjCe PeHeeìîeeves nesle Demeu³eeves, efJekeÀmeerle osMeebHes#ee ner mecem³ee
efJekeÀmeveMeerue osMeebceO³es peemle Deens. Deeblejje<ì^er³e DeefOekeÀej DeeefCe je<ì^er³e OeesjCe ns jep³e DeeefCe
je<ì^er³e mlejebJe jerue ÒeMeemevee®³ee ceoleerves nîee iees<ìerkeÀ[s peemle ue#e osle Deensle.
l³eep³e IeìkeÀ J³eJemLeeHeve leb$eele mLeeefvekeÀ ueeskeÀeb®³ee menYeeieecegUs les ³eMemJeer Peeues
Deensle. 1992 meeue®³ee efjPees Heefj
J³eJemLeeHevee®³ee Heoevegmeej ¬eÀce ueeJeuee peelees.
l³eep³e IeìkeÀ J³eJemLeeHeve leCeeJee®ee Deveg¬eÀce :
De)Giece m$eesleebHeemetve keÀceer keÀjCes (Source Reduction) :
nîeele Keeueerue iees<ìeR®ee meceeJesMe neslees.
-Giece m$eesleeHeemegve®e efJeueveerkeÀjCe
-Jemlegb®ee JeeHej®e keÀceer keÀjCes
-Hegve&JeeHej
-l³eep³e IeìkeÀeb®³ee ÒeJeenele ÒeJesMe keÀjC ³eeHeemetve®e ceppeeJe / keÀceer keÀjCes DeeefCe Hegve&JeeHej
ns l³eep³e IeìkeÀeb®eer efveefce&leer jesKeC³eemeeþer meJee&le ÒeYeeJeer ceeie& Deens. SkeÀef$ekeÀjCe
kesÀu³eeveblejner keÀener JesUe Hegve&JeeHej keÀjlee ³eslees.
keÀ®eje ieesUe keÀjCeej s DemebIeefìle J³eeHeejer IejebceOeerue ieesUe kesÀuesuee keÀ®eN³eeuee Hejle
DeekeÀej osleele efkebÀJee l³eeuee og©mle keÀ©ve meskebÀ[nB[ / efÜleer³e JeeHejemeeþer cnCetve Hegvne efJekeÀleele.
ye)Hegve&®eef¬eÀkeÀjCe : l³eep³e IeìkeÀ SkeÀoe SkeÀef$ele Pe eues keÀer l³eeJej jemee³eefvekeÀ Òeef¬eÀ³esÜejs
l³ee®es Hegve&®eef¬eÀkeÀjCe kesÀues peeles. JeeHejuesu³ee meecegûeer®ee Hegve&JeeHej ve keÀjlee l³ee®e l³eep³e
IeìkeÀebvee®e keÀ®®ee ceeue cnCetve JeeHej keÀ©³ee. Hegve&®eef¬eÀkeÀjCe keÀjle veJeerve Jemlet y eveJeu³ee peeleele.
keÀ)Kele Òeef¬eÀ³ee : meb³egkeÌle je<ì^ He³ee&JejCe keÀe³e&¬eÀce (UNEP) ves KeleÒeef¬eÀ³es®eer J³eeK³ee DeMeer
kesÀueer Deens keÀer, ’pewefJekeÀ veeefMeJeble / efJeIeìveMeerue nesCeeje Ieve keÀ®eje pewefJekeÀ Òeef¬eÀ³esÜejs kegÀpeJet ve,
J³eJeneefjkeÀHeCes, nJesJej kegÀþueener HeefjCeece ve nesT oslee Devegj#eCe cegkeÌle meb®ejCe Je neleeUCeer keÀjCes.
DeeefCe Mesleermeeþer meceeOeevekeÀejkeÀ Kele efveefce&leer keÀjCes ns Deens.“
keÀe@ve&Jesue l³eep³eIeìkeÀ J³eJemLeeHeve mebmLesves kesÀuesu³ee J³eeK³esvegmeej, ’DeMeer Kele Òeef¬eÀ³ee
p³eele ceeveJeer³e nmle#esHeecegUs vewmeefie&keÀ He×leerves kegÀpeJeC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee keÀ©ve Kele efveefce&leer keÀjCes.“
[)keÀ®eN³eeHeemetve Tpee& (keÀ®eje les Tpee&) :
l³eep³e IeìkeÀebHeemetve Fb Oeve cnCepes efJeueieerkeÀjCe kesÀuesu³ee, G®®e G
DeMeer keÀjlee ³esF&ue keÀer, ’l³eep³e IeìkeÀebJej Òeef¬eÀ³ee keÀ©ve Debleerce Gl Heeove keÀjCes pes meJe&
ceeie&oMe&keÀ meg®evee, efve³eecekeÀ DeìeR®es meceeOeeve keÀ©ve efkebÀJee GHe³eesie leHeMeerueeÒeceeCes G®®emunotes.in
60
G
Tpee&efveefce&leer, efmeceW쮳ee YeÆîee, mìerue efveefce&leer Fl³eeoerceO³es JeeHejlee ³esF&ue.
meb³egkeÌle je<ì^ He³ee&JejCe keÀe³e&¬eÀce (UNEP) ves mJe®ílee peefceve YejeJe (Landfills)
®eer J³eeK³ee DeMeer kesÀueer Deens keÀer, ’l³eep³e IeìkeÀeb®eer ce³ee&efole efJeunsJeeì peefceveerJej DeMeeÒekeÀejs
ueeJeCes pesCes keÀ©ve l³eep³e IeìkeÀ DeeefCe He³ee&JejCe ³eeceOeerue mebHeke&À keÀceer nesTve l³e ep³e IeìkeÀ SkeÀe
þjeefJekeÀ Yeeieele SkeÀef$ele keÀjlee ³esF&ue.“ mJe®ílee peceerve YejeJe ns l³eep³e IeìkeÀebvee efJeYekeÌle
keÀjC³eemeeþer yeebOeu³ee peeleele DeeefCe l³eeuee efvemeiee&le pewefJekeÀ, He³ee&JejCeer³e, jemee³eefvekeÀ DeeefCe
YeeweflekeÀ Ò eef¬eÀ³ee nesC³eemeeþer ìekeÀues peeleele. UNEP ves mJe®ílee peceerve YejeJe cnCeC³eemeeþer 3
(leerve) iees<ìeR®eer Hetle&lee nesCes DeeJeM³ekeÀ Deens Demes meebefieleues.
1)l³eep³e IeìkeÀebvee IeÆ (Compact) keÀjCes.
2)Òel³eskeÀ efoJeMeer l³eep³e Ieìk eÀebvee Dee®íeefole þsJeCes (ce=êe efkebÀJee Flej meeefnl³eeves) DeeefCe
3)meeJe&peefvekeÀ Deejesi³e DeeefCe He³ee&JejCe nîeeJej nesCeejs HeefjCeece meb³eefcele DeeefCe ÒeefleyebOe keÀjCes.
F)HesÀketÀve osCes / [befHebie DeeefCe efJeunsJeeì (Disposal) :
IevekeÀ®eN³ee®eer efJeunsJeeì ueeJeC³ee®ee efJeefJeOe Òeef¬eÀ³ee KeeueerueÒeceeCes -
GIe[îeeJej HesÀkeÀC³ee®³ee peeiee (Open Dump Site) :
meJee&le meesHeer DeeefCe peemle ÒeceeCeele JeeHejueer peeCeejer l³eep³e IeìkeÀeb®eer efJeunsJeeì
ueeJeC³ee®eer He×le. nîeele HeÀkeÌle efJeunsJeeì ueeJeC³eemeeþer peeiee MeesOeCes DeeefCe l³eeveblej efvejblej
l³ee®e peeieer keÀ®eje HesÀkeÀCes.
peefceve YejeJe (Land fills) :
keÀ®eje efJeunsJeeì ueeJeC³ee®es peemle JeeHejues peeCeejs leb$e, nîeele KebokeÀ KeCegve efkebÀJee
YegHe=<þe®ee keÀener Yeeie keÀe{tve l³eele keÀ®eje ìekeÀCes. KebokeÀ keÀ®eN³eeves Yeju³eeveblej De®íeefole keÀ©ve
vewmeefie&keÀefjl³ee Ieì nesC³eemeeþer lemes®e þsTve osCes. ns Demes leb$e Deens pes He³ee &JejCeer³e peefceve DeeefCe
YegieefYe&³e HeeCeer ÒeogefMele keÀjCes cnCetve l³eeJej efìkeÀe kesÀueer peeles. efkeÀl³eskeÀ osMeebceO³es YeefJe<³eeleerue
Òeot
l³eep³e IeìkeÀeb®es peeUCes Dee efCe keÀceer keÀjCes ner IevekeÀ®eje J³eJemLeeHekeÀeleerue Depegve SkeÀ
He×le Deens. keÀceer keÀjC³ee®³ee Òeef¬eÀ³esle nesCeeN³ee neveerkeÀejkeÀ Jee³et ieUleercegUs ne SkeÀ He³ee&JejCe
keÀeUpeer®ee efJe
DeeefCe CO meejKes Jee³et mees[ues peeleele, l³ee®eÒeceeCes keÀke&Àjesie efvecee&Ce keÀjCeejs Jee³et pemes
[e³eDee@keÌmeerve, He̳egjve meejKes Jee³etner Glmeefpe&le nesleele. PVC meejK³ee Jemletb®es pJeueve DeHetCe&®e
jenles. meO³ee JewÐekeÀer³e ke À®eje Òeef¬eÀ³es®eer `Dee@ìeskeÌuesJn' ner veJeerve He×le Deens. nîeele He³ee&JejCe
efve³eb$eerle keÀjC³eemeeþer Deeê&efve&pebletkeÀerkeÀjCes keÀjles. Demes Demeueslejer neveerkeÀejkeÀ keÀ®eje J³eJemLeeHevesmunotes.in
61
efJeunsJeeì ueeJeC³ee®³ee keÀener He×le vecego kesÀu³ee Deensle p³ee Jemletb®³ee mJeYeeJeevegmeej DeeOeeefjle
Deensle. p³eele efJeunsJeeì ueeJeC³eeDeeOeer efkebÀJee efveceg&ueve keÀjC³eeDeeOeer efve&peblegkeÀerkeÀjCe keÀjCes iejpes®es
Deens.
mJe®í efJeunsJeeì Ke·s (Clean disposal Pits) DeeefCe Kebpe efveefce&leer Ke·s :
nîeele keÀ®eN³ee®es efJeefJeOe ÞesCeerceO³es Jeieer&keÀjCe keÀ©ve KebokeÀ Yejles les Meem$eer³e nmle#esHe
keÀ©ve pewefJekeÀ Keb[Ce keÀjC³eeHe³e¥le meJe& ìHHes Deensle. ner meJee&le keÀe³e&#ece He×le keÀener l³eep³e
IeìkeÀebmeeþer Dee ns. efJeMes
cegbyeF& ner DeeefLe&keÀ jepeOeeveer Deens, p³ee®eer ueeskeÀmebK³ee 16.37 oMeue#e Deens. DeeefCe
p³ee®es keÀ®eje SkeÀef$ekeÀjCe Òeleeroerve 7025 cesì^erkeÀìve Deens. (BMC) 3 ueeKe ìve ÒeefleJe
46,000 ceeCemes / ueeskeÀ Òeefle ®eew. efkeÀueesceerìj FlekeÀer Menjer ueeskeÀmebK³ee Deens. lej efpeunemlejer³e
Yeeieele 20,000 ueeskeÀ / ®eew. efkeÀ.ceer. FlekeÀer Deens. (ceneosefJe³ee 2005) Demes Demeues lejer
nîeeHewkeÀer 7025 ne IevekeÀ®eje Deens l³eeHewkeÀer 5000 cesì^erkeÀ ìve ne meJe&meeOeejCe
ceneveiejHeeefuekeÀe ke À®eje Deens. l³eeHewkeÀer 2000 cesefì^keÀìve ner ceeleer DeeefCe yeebOekeÀece YejeJee®ee
keÀ®eje Deens. 10 cesefì^keÀìve ne pewJeJewÐekeÀer³e keÀ®eje Deens. Menjer efJekeÀeme ceb$eeue³ee®³ee
ce@v³egDeue®³ee Deboepeevegmeej 2000 He³e¥le®es keÀ®eje J³eJemLee Hevevegmeej HetCe& osMeele 1,00,000
cesefì^keÀìve FlekeÀe keÀ®eje efvecee&Ce neslees. Menjele 48.5 ìkeÌkesÀ FlekeÀe Yeeie BMC ®³ee
PeesHe[HeÆerves J³eeHeuee Deens. (2001 mesvmemevegmeej) nîeele DeewÐeesefiekeÀ keÀeceieejeb®³ee ®eeUer cnCepes
8.3 oMeue#e ef kebÀJee 70 ìkeÌkesÀ ueeskeÀeb®eener meceeJesMe neslees. DeefleueeskeÀmebK³ee DeeefCe DemJe®í
HeefjefmLeleer l³eecegUs®e efìkegÀve Deens.
MCGM ceneveiejHeeefuekeÀe IevekeÀ®eje J³eJemLeeHeve :
nsMCGM ®es DeefveJee³e& keÀle&J³ee®ee Yeeie Deens. IevekeÀ®ej e J³eJemLeeHeve (SWM -
Solid Waste Management) efJeYeeie ne cegK³e DeefYe³eblee®³ee efveo&Meevegmeej Je
DeefOeHel³eeKeeueer keÀece keÀjlees. l³eeuee ceoleermeeþer GHecegK³e DeefYe³eblee, cegK³e He³e&Jes#ekeÀ,
GHeHe³e&Jes#ekeÀ, mene³³ekeÀ cegK³e He³e&Jes#ek eÀ ns mebj#ekeÀ MeeKesle Demeleele. JeenletkeÀ MeeKee, ìekeÀeT
Jemletb®eer JeenletkeÀ keÀjC³eemeeþer mesmeHegue Deejesi³e mesJee, Deefle¬eÀceCe mesJee DeeefCe Flej mesJeebmeeþer
Jeenves HegjJeles. Òel³eskeÀ ÒeMeemekeÀer³e ÒeYeeie SkeÀe mene³³ekeÀ cegK³e He ³e&Jes#ekeÀe®³ee efve³eb$eCeeKeeueer
Demelees. Jejerue vecego kesÀuesu³ee mesJee DeefOekeÀ keÀe³e&#eceHeCes HegjJeC³eemeeþer ÒeMeemekeÀer³e efJeYeeiee®es 48
GHeefJeYeeieele efJeYeeieCeer kesÀueer Deens. Òel³eskeÀ GHeefJeYeeie ne He³e&Jes#ekeÀe®³ee efvejer# eCeeKeeueer Demelees.
Òel³eskeÀ He³e&Jes#ekeÀe®³ee Keeueer 5 (Hee®e) efJeYeeieer³e keÀefve<þ efvejer#ekeÀ iee[er YejCeeje, Òel³eskeÀ
HeeUervegmeej (shift) Demeleele. Òel³eskeÀ ÒeYeeieele keÀefve<þ efvejer#ekeÀeHeeMeer 2 cegkeÀeoce DeeefCe 40 les
50 mJe®íle ekeÀceea Demeleele. Menjele 24 ÒeYeeie Deensle. Menje®es efJeYeepeve Menjer yesì Yeeie, HetJe&
GHeveiej ÒeYeeie, HeefM®ece GHeveiej ÒeYeeie DeMeeÒekeÀejs kesÀuesuee Deens. Òel³eskeÀ efJeYeeieeletve IejesIejer
peeTve keÀ®eje ieesUe keÀjC³ee®eer He×le DeJeue byeueer peeles. mJe®ílee ÒekeÀuHe IesTve (Clean -up
Projects) DeeOeer®eer ÒeCeeueer DeÐe³eeJele kesÀueer iesueer. l³eele Iejiegleer Je Flej l³eep³e IeìkeÀ
Gieceele®e SkeÀe [bHej ceO³es ieesUe keÀ©ve IeÆ kesÀues peeleele.munotes.in
62
ner ³eb$es IeÆ kesÀuesuee keÀ®eje efJeunsJeeì ueeJeC³eemeeþer Jeentve vesleele. les veblej ì^keÀ DeeefCe
kebÀìsvej ceO³es Ye©ve ogmeN³ee efJeunsJeeì ueeJeC³ee®eer peeiesJej vesues peeleele.
BMC (Bombay Municipal Corporation) ves keÀ®eje ieesUe keÀjC³eemeeþer
Keeueerue Heg{ekeÀej Iesleue e Deens :
1)ÒeceeefCele meecegoeef³ekeÀ keÀ®ejekegbÀ[îee KeeueerueÒeceeCes Kejsoer kesÀu³ee Deensle.
2)6000 ®eekeÀ Demeuesu³ee, PeekeÀCe Demeuesu³ee keÀ®ejekegbÀ[îee p³ee®eer #ecelee 41.1 ceer. Deens.
3)keÀ®ejekegbÀ[îee SkeÀmeejK³ee ceesnkeÀ ef[PeeFve ®³ee p³eeceO³es leebef$ekeÀ He×leerves ®e{JeCes DeeefCe
GlejJeCes meesHes nesT MekesÀue.
4)2000 (oeb[e Demeuesu³ee), oesve keÀ®eje [yyes p³eeb®eer #ecelee 50 ueerìj FlekeÀer Deens.
5)keÀesj[e keÀ®eje efJeYeepeve keWÀês Òel³eskeÀ ÒeYeeieele efJekeÀmeerle kesÀueer. F& -keÀ®eje, DeeefCe
Hegve&®eef¬eÀkeÀjCe#ece keÀ®eje efJeYeepeerle keÀjleele. ns J³eJemLeeHeve DeMeemekeÀer³e mebmLee®e keÀjleele.
JeenletkeÀceO³es SkeÀef$ekeÀjCe YeeieeHeemetve efJeunsJeeì ueeJeCeeN³ee peeies He³e¥le keÀ®eje Jeentve vessCes
FlekesÀ®e ³esles. Menjele DeeefCe GHeveiejele keÀece keÀ©ve iee[îee YejCeejs mekeÀeU®³ee me$eele mekeÀeUer
6.30 les ogHeejer 1.30 keÀece keÀjleele, lej ogHeej®³ee me$eele ogHeejer 1.45 les je$eer 8.45 He³e¥le
keÀece keÀjleele.
cegbyeF&le 4 (®eej) [bHe³ ee[& ceneveiejHeeefuekeÀe IevekeÀ®eN³ee®eer efJeunsJeeì ueeJeC³eemeeþer
Deensle :
1)osJeveej : ns meJee&le pegves HeCe Depegvener JeeHejele Demeuesues Deens. yejer®eMeer Jeenves nîee Heefjmejele
MenjYejeleerue Je Flej Yeeieeletve nmleeblejerle Peeuesuee k eÀ®eje ìekeÀleele.
2)ieesjeF& : ns 1972 meeueer ®eeueg Peeues DeeefCe 2006 meeueer Meem$eer³e He×leerves yebo keÀjC³eele
Deeues. nîee Òeef¬eÀ³escegUs ves keÀeye&ve ¬esÀef[ì efceUJeues yebo keÀjC³ee®³ee pewefJekeÀ ÒekeÀuHe cnCetve
ÒeMeemevee®ee mevceeve e fceUeuee.
3)ceguegb[ : meO³ee ns HetCe& efve©He³eesieer Demeues lejer iesueer 30 Je
4)keÀebpegjceeie& : HetJe& GHeveie jeleerue ner veJeerve peeiee Deens. DeeefCe osJeveeie #es$e yebo Peeu³eeJej
Menjeleeru e cenÊJee®es efJeunsJeeì ueeJeC³ee®es #es$e yeveC³eeme ÒeeHle DeMeer ns [bHeerie³ee[& Deens.
5.5.1 MCGM ves keÀ®eje J³eJemLeeHeveemeeþer Iesleuesuee Heg{ekeÀej :
Heefnuee Heg{ekeÀej ne Yeejlee®³ee ceeveefve³e megefÒece keÀesì& / v³ee³eeue³eeves 1998 mee ueer
Iesleuee. l³ee®ee HeefjCeece Yeejleeleerue meJe& MenjebceOeerue IevekeÀ®eje J³eJemLeeHevee®ee DeY³eeme
keÀjC³eemeeþer leb%eeb®eer meefceleer ieþerle keÀjC³eele Deeueer. nîee meefceleerves SWM ceOeerue keÀener
keÀcelejlee MeesOegve keÀe{u³ee DeeefCe Sk eÀ Debleefjce DenJeeue keÀener Menjebmeeþer 1999 meeueer le³eej
kesÀuee. ogmeje Heg{ekeÀej He³e&ìve mebj#eCe keÀe³eoe 1986 ®³ee keÀuece 3, 6 DeeefCe 25 ³eeb®³ee DeeOeejs
DeeefCe meefceleerves kesÀuesu³ee meg®eveevegmeej YeejlemejkeÀej®³ee He³ee&JejCe Deeef Ce Jeve ceb$eeue³eeves efJekeÀmeerle
keÀ©ve ceneveiejHeeefuekeÀe IevekeÀ®eje (J³eJemLeeHeve DeeefCe neleeUCeer) efve³ece meJe& Menjebmeeþer peenerj
kesÀues(MOOD, 2000) . ns efve³ece Menjer Yeeieele IevekeÀ®eje J³eJemLeeHeve He×leerle SkeÀmeg$eerHeCee
DeeefCe DebceueyepeeJeCeer DeeCeC³ee®es ue#e þsJetve keÀe{C³eele Deeues.munotes.in
63
1)cegbyeF&®ee Heg{ekeÀej ®ekeÀe®ekeÀ cegbyeF& / (Clean -up Project) :
Menjeleerue meJe& keÀ®eje IejesIejer peeTve G®eueuee peelees DeeefCe lees IeÆ keÀjC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee
Demeuesu³ee ì ^keÀceOetve Jeentve vesuee peelees. nîeecegUs HetJeea Devegmejuesues jml³ee®³ee oesvner yeepegme
efJeunsJeeì ueeJeCeeN³ee DeeJeejele nesC³eeN³ee Ieve keÀ®eN³eele Ieì Deeueer. Iejele®e keÀ®eje efJeueieerkeÀjCeeme
Òeeslmeenve osC³eele Deeues, DeeefCe Flej me efceleerveer l³eele Yej cnCetve ceneveiejHeeefuekeÀe Kele efveefce&leer
ÒekeÀuHeebvee ceole kesÀueer.
2)Òeiele mLeeefvekeÀ J³eJemLeeHeve meefceleer®eer GYeejCeer (ALM) :
MCGM ®³ee ceoleerves mLeeefvekeÀ efkebÀJee DeemeHeeme®³ee jefnJeeM³eebveer mJele: ®eer DeMeer SkeÀ
meefceleer le³eej kesÀueer peer ’peerJevee®eer iegCeelcekeÀlee“ Jee{Jesue DeMeer le³eej kesÀueer ALM ner l³eeb®³ee
DeejbYeeHeemetve®e SkeÀ ®eUJeU cnCetve Jee{erme ueeieueer Deens. peemleerle peemle veeieefjkeÀ DeemeHeeme®³ee
Menj Yeeieelet ve Heg{s ³esTve l³eeb®³ee mJele:®³ee Jemleerle ALM DeefOekeÀejer DeeefCe keÀe³e&#ece ieìmLeeHeve
keÀ©ve MCGM ®³ee ceoleerves ALM meg© keÀjC³eeme Glmeener Deensle.
3)m$eercegkeÌleer mebIeìvee (SMS) :
DeMeemekeÀer³e mebmLeebveer meg×e MCGM uee Heeefþbye e oMe&Jeuee Deens. 2002 meeueer
’Heefjmej efJekeÀeme“ ®eer mLeeHevee Peeueer. SMS ®³ee keÀe³e&¬eÀcee Debleie&le keÀ®eje Jes®eCeeN³eebvee
mebIeìerle keÀ©ve neleeUCes, l³eebveer ieesUe kesÀuesu³ee keÀ®eN³eeJej Òeef¬eÀ³ee keÀjCes DeeefCe keÀ®eje menkeÀejer
mebmLeebceO³es osCes nîee meieUîee®es ÒeefMe#eCe efoues peeles.
Heg{ekeÀeje®ee meefJemlej leHeMeerue :
Heefjmej efJekeÀeme keÀe³e&¬eÀce ne m$eercegkeÌleer mebIeìvee (SMS) ®ebyetj, ner DeMeemekeÀer³e mebmLee
Deens.SMS ner ceefnuee cegkeÌleer mebIeìvee De ens DeeefCe 1975 meeueer mLeeHeve Peeueer. nîee mebIeìvesves
DeeHeues Òe³elve ceefnueeb®³ee GVeleerJej SkeÀJe{ues Deensle. cegK³elJes meceepeeleerue ceefnueeb®³ee ÒeMveebefJe
ceefnueeb®³ee nkeÌkeÀemeeþer ®eUJeUer keÀjC³ee®eer YejerJe keÀeceefiejer kesÀueer Deens. SMS ®ee IevekeÀ®eje
J³eJemLeeHeve ÒekeÀuHeeuee “war on want” ’ceeieCeermeeþer ³egד nîee ueb[veefmLele DeMeemekeÀer³e
mebmLeskeÀ[t ve DeeefCe keWÀêmejkeÀej®³ee megJeCe&pe³ebleer menkeÀejer jespeieej ³eespeveskeÀ[tve efveOeer / Hewmee
HegjJeuee peelees. nîee ÒekeÀuHee®³ee keÀeueeJeOeer 2002 les 2005 FlekeÀe neslee. nîee keÀe³e&¬eÀcee®eer
cegK³e OeesjCes KeeueerueÒeceeCes :
ceefnuee keÀ ®ejeJes®ekeÀebvee mebIeefìle keÀjCes DeeefCe l³eebvee ÒeefMe#eCe ossCes.
keÀ®ejeJes®ekeÀ ceefnueeb®³ee mecem³ee DeesUKetve l³eeb®es jenCeerceeve Gb®eeJeCes.
l³eep³e IeìkeÀebJejerue GHe®eej He×leer®ee leebef$ekeÀ efJekeÀeme keÀjCes.
Menjele ³eesi³e l³eep ³e IeìkeÀ Hegve&JeeHej leb$e JeeHe©ve Megv³e keÀ®eje ÒeCeeueer efJekeÀefmele keÀjCes.
4)PeesHe[HeÆer oÊekeÀ IesCes efkebÀJee oÊekeÀ Jemleer ³eespevee :
PeesHe[HeÆer #es$eeleerue keÀ®eje J³eJemLeeHeveemeeþer ner He×le Heg{ekeÀeje®ee meefJemlej leHeMeer ue :
mecegoe³e DeeOeeefjle mebmLee (Community based Organisation -CBO)
Òesceveiej PeesHe[HeÆer mecegoe³e ns SWM Meer iesues. SkeÀ les efo[ Je
64
DeeJeM³ekeÀ leer GHekeÀjCes nîee keÀeceemeeþer CBO uee efoueer Deensle. DeeefCe l³eebveer ner PeesHe[HeÆer
mJe®í keÀjCeeN³ee keÀce&®eeN³eeb®³ee Heieeje®eer meg×e mees³e kesÀueer Deens. nîeecegUskeÀ ne ÒekeÀuHe KegHe
³eMemJeer Peeuee Deens. ner ³eespevee Flej PeesHe[HeÆerJeemeer³eebvee ÒesjCeeoe³ekeÀ cnCetve meceesj þsJeueer peeles.
2001 meeueer Òesceveiej He³eoMeea ÒekeÀuHe ³eMemJeerefjl³ee ueeieg Peeu³eeJej MCGM ves PeesHe[HeÆer
oÊekeÀ ÒeCeeueer (Jain 2000) le³eej kesÀueer. 2001 meeueer ns HejerHe$ekeÀ efHeÀjJeues iesues p³ee vegmeej
keÀeceeJej efJeMes
5.6 l³eep³e IeìkeÀ J³eJemLeeHeveele veeieefjkeÀeb®eer YetefcekeÀe
meeJe&peefvekeÀ menYeeieeletve keÀ®eje J³eJemLeeHeve ÒeCeeueerle meJe&meeOeejCe veeieefjkeÀ cenÊJee ®eer
YetefcekeÀe yepeeJet MekeÀleele. efJeueieerkeÀjCe, efJeunsJeeì nîee meJeF¥ceO³es yeoue kesÀu³eeme keÀ®eje
J³eJemLeeHeveele yeoue ³esF&ue.
De)Yeeieeroejer ÒeCeeueer :
jefnJeemeer keÀu³eeCekeÀejer mebIe, veeiejer mebmLee DeeefCe ÒeMeemeve ³eeb®³eec eO³es peJeU®es menkeÀe³e&
megefveefÍ®ele keÀ©ve ÒeMeemeveeves Yeeieeroejer ÒeCeeueer efouueerle meg© kesÀueer.
De)þUkeÀ JewefMe<ìîes (Highlights) :
1 peevesJeejer 2004 Heemegve v³ee³eeue³eeves efouesu³ee DeeosMeevegmeej Òel³eskeÀ Iejele mekeÌleer®es
keÀ®eN³ee®es efJeueieerkeÀjCe Peeues Heeefnpes.
ef[meWyej 2003 uee efouueer®³ee ceneveiejHeeefuekeÀe Dee³egkeÌleebveer Iees
keÀer efJeueieerkeÀjCe Òeef¬eÀ³escegUs 50 ìkeÌkesÀ keÀ®eN³eeuee Ieì nesTve Ke®ee&le ner ye®ele nesF&ue.
ÒeejbefYekeÀ ìHH³eele Jemee nleervegmeej efJeYeeie kesÀues peeleerue Demes Ie@meKee, iegueceesnj Heeke&À,
JemebleefJenej, ûeerve Heeke&À, meHeÀojiebpe FvekeÌuesJn DeeefCe mesJee veiej. efkeÀleerlejer keÀejCeebcegUs keÀener
Jemeenleerle ÒeCeeueer ³eMemJeer Peeueer veener. les mJele:®e mJele:®eer mecem³ee mees[JeC³ee®es þjJeues
DeeefCe leer Depegvener keÀe³e&jle Deens.
ye)ye@ieueesj De@peW[e keÀe³e& oue (Bangalore Agenda Task Force -BATF)
þUkeÀ JewefMe<ìîes :
Ieve keÀ®eje J³eJemLeeHeve yeBieueesj Menjele Iesleues iesues.
ner meJe& Òeef¬eÀ³ee Keepeieer mebmLeskeÀ[s meesHeJeC³eele Deeueer. l³eebveer meHeÀeF& keÀce&®eejer, l³eeb®es
ieCeJesMe, ìesH³ee, [yyes, ì^e@ueer DeeefCe Jeenves ([bHej) nîee meJe& Hee³eeYetle megefJeOee efou³ee. les
keÀ®eje ieesUe keÀ©ve Menje®³ee yeensjerue Kele e fveefce&leer #es$eebkeÀ[s HeeþJeues peeleele.
meHeÀeF& keÀce&®eeN³eebvee mekeÌle leekeÀo osC³eele Deeueer nesleer keÀer pej SKeeÐee Iejeletve keÀ®eje
efJeueieerkeÀjCe Peeues vemeues lej l³ee Iejeleerue keÀ®eje ieesUe keÀje³e®ee veener. l³eebveer keÀ®eje i eesUe
keÀjC³ee®es JesUe He$ekeÀ le³eej keÀ©ve Òel³eskeÀ ÒeYeeiee®eer peyeeyeoejer efoueer iesueer. ns meJe& Yeeiemunotes.in
65
kebÀ$eeìoeje®³ee He³e&Jes#ekeÀe®³ee efveiejeCeerKeeueer Demeu³eeves Òel³eskeÀ peeiee DemeC³ee®eer iJeener efoueer
iesueer. nîee ÒekeÀejelemeg× e keÀener De[®eCeer Deeu³ee l³eeb®eer ®e®ee& DeeHeCe veblej keÀ©.
keÀ)ûeeceerCe ceneje<ì^eleerue J³ekeÌleeriele Òe³elve :
39 Je
Express -16-4-2004) l³eebveer mJele:®eer 15 ueeKee®eer efMeuuekeÀ jkeÌkeÀce Ke®e& keÀ©ve
ieeb[gUKele efveefce&leer ÒekeÀuHe GYeejuee DeeefCe 40 efoJemeele 20 ìve Fleke Àer Kele efveefce&leer kesÀueer.
MeslekeÀN³eebveer ns Kele keÀener efoJemeele®e G®eueues. ns SkeÀ GoenjCe IevekeÀ®eje J³eJemLeeHeveele
mJe³emeef³ekeÀ mebOeer efvecee&Ce keÀjCes DeeefCe J³ekeÌleeriele HetCe& yeebefOeuekeÀer ³ee®es GÊece GoenjCe Deens.
cegbyeF&le jefnJeeM³eeb®eer YetefcekeÀe :
cegbyeF&leerue jefnJeeM³eebvee keÀ®eje J³eJemLeeHevee meboYee&leerue leerve ‘R’³eeb®es ÒeefMe#eCe osC³eele
Deeues.
1)Ieì / keÀceer keÀje (Reduce) :yepesì ceO³es Demes efomeles keÀer, ⅓(SkeÀ le=leer³eebMe) FlekeÀe
Ke®e& keÀ®eje JeenlegkeÀerJej neslees. JeenlegkeÀerJejerue Ke®e& keÀceer keÀjC³ee®eer efveleeble iejpe Deens Demes
³eeJe©ve efomeles. keÀ®eje lesJne®e keÀceer nesF&ue pesJne cegbyeF&leerue jefnJeeMeer keÀ®eje efveefce&leerJej Ieì
keÀjleerue. keÀ®eN³ee®es efJeueieerkeÀjCe keÀ©ve keÀ®eje Jeentve vesC³ee®es ÒeceeCe keÀceer nesF&ue.
2)(Reuse) Hegve&JeeHej : efJeunsJeeì ueeJeC³eeHetJeea keÀener Jemletb®ee Hegve&JeeHej keÀjCes ne Heg{erue ceeie&
Deens. HueeefmìkeÀ®ee keÀceerlekeÀ ceer JeeHej keÀjeJee.
3)(Recycle) Hegve&®eef¬eÀkeÀjCe : GieceeHeemegve®e keÀ®eN³ee®es efJeueieerkeÀjCe DeeHeCe kesÀues Heeefnpes
lej®e Hegve&®eef¬eÀkeÀjCe Meke̳e Deens. Deesuee keÀ®eje Hejmeele efkebÀJee peJeU®e kegÀpeJeuee efkebÀJee ieeb[gU Kele
efveefce&leerkeÀ©ve Hejle JeeHejlee ³eslees. l³eeHeemetve ®eebieues pewefJekeÀ Kele le³eej nesF&ue pes yeeiee efkeÀbJee
efnjJeUermeeþer JeeHejlee ³esles. megKee keÀ®eje, Jes®eCeeN³eebkeÀ[s efouee lej les Hegve&JeeHej keÀjCeeN³ee /
YebieejJeeu³eekeÀ[s efJekegÀ M ekeÀleerue.
5.7 meejebMe (SUMMARY)
1992 -1993 ceO³es Peeuesu³ee DeeefLe&keÀ megOeejCeebHeemetve Yeejleele PeHeeìîeeves MenjerkeÀjCe
Peeues. p³eele Jemlet GHeYeesiee®³ee mebkeÀuHevee yeoueu³ee. l³eecegUs oj[esF& keÀ®eje efveefce&leer®³ee oj
Jee{uee. 2011 Heemetve Yeejleeves DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®ee DeYegleHetJe& DevegYeJe Iesleuee DeeefCe Menjer
oj[esF& keÀ®eje efveefce&leer 440 ûe@ce Òeleer efoJeme les 500 ûe@ce ÒeefleefoJeme FlekeÀe oj Jee{uee. lej
oneJe
J³eJemLeeHeve cnCepes p³ee ÒekeÀejeves l³eep³e IeìkeÀ He³ee&JejCeele ìekeÀues peeleele l³ee®³ee ÒeceeCeele Ieì
keÀjCes. efkeÀleerlejer He×leer Deensle pemes keÀ®eN³ee®es efJeueieerkeÀjCe, keÀ®eje Hegve&®eef¬eÀkeÀjCe pewefJekeÀ /
veeefMeJeble keÀ®eN³eeHeemetve Kele efveefce&leer , keÀ®eje peeUtve ìekeÀCes DeeefCe DeKesjerme keÀ®eN³ee®eer efJeu nsJeeì
ueeJeCes Fl³eeoer.munotes.in
66
cegbyeF& Menjeves keÀ®eje neleeUC³ee®es ÒekeÀej IejesIejer keÀ®eje ieesUe keÀ©ve, Òel³eskeÀ efoJeMeer
lees Jeentve vesCes Demes ®eebieues Òe³elve kesÀues. Clean -up/ mJe®ílee ceesefncener jeyeJeueer.
5.8legce®eer Òeieleer leH eemee / mJe DeO³e³e
1)®etkeÀ keÀer yejesyej efuene.
De)IevekeÀ®eN³eele HeÀkeÌle IevemJe©Heeleerue l³eep³e IeìkeÀ meceeefJe<ì Demeleele.
ye)pewJe JewÐekeÀer³e keÀ®eje ne MSW 2000 ®³ee neleeUCeer efve³eceebceO³es meceeefJe<ì Deens.
keÀ)Hegve&®eef¬e ÀkeÀjCeecegUs l³eep³e IeìkeÀeble Ieì nesle Deens.
[)efJeunsJeeì ueeJeCeeN³ee #es$eepeJeU HeeCeermeeþe DemeCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
F)osJeveej ne MSW ®es meJee&le pegves [befHeie DeeJeej Deens / efJeunsJeeì #es$e Deens.
2)ieeUuesu³ee peeiee Yeje.
De)MSW ®es neleeUCeer efve³ece õõõ -Je
keÀ)õõõö ne Deepeej IevekeÀ®eje Òeot
F)cegbyeF&ceOeerue MSW ÒekeÀuHe õõõ -ves meebYeeUuee.
3)yengHe³ee&³eer ÒeMve :
1)oJeeKeev³eeleerue keÀ®eN³eeuee õõõö cnCeleele.
a)MSW b)BMW c)HW d)F& ke˨eje
2)He³ee&JejCe mebj#eCe keÀe³ eoe õõõ -meeueer Heejerle kesÀuee.
a)1992 b)1997 c)1984 d)1986
3)õõõ -uee vewmeefie&keÀ kegÀpeJeC³ee®³ee Òeef¬eÀ³esle ceeveJeer³e nmle#esHe DeMeer J³eeK³ee kesÀueer
peeles.
a)Kele efveefce&leer b)Hegve&®eef¬eÀkeÀjCe
c)Nneme d)pewefJekeÀ efJemle=leerkeÀjCe
4)MSW ®³ee j®evesleerue meJee&efOekeÀ ìkeÌkesÀJeejer Demeuesuee IeìkeÀ õõõõ -
a)HueemìerkeÀ b)keÀe®e
c)mJe³ebHeekeÀ Iejeleerue pewefJekeÀ keÀ®eje d)peueOeeleg
5)õõõö ns cegbyeF&leerue veJeerve [befHeie³ee[& / efJeunsJeeì #es$e Deens.
a)ieesjeF& b)keÀebpegjceeie& c)ceguegb[ d)osJeveejmunotes.in
67
5.9mJeDeO³ee³e ÒeMveeb®eer GÊejs
1)®egkeÀ keÀer yejesyej -
De)®egkeÀ ye)yejesyej keÀ)yejesyej [)®egkeÀ F)yejesyej
2)ieeUuesu³ee peeiee Yeje.
De)2000 -2016 ye)efceLesve
keÀ)DemLecee [)ieesjeF&
F)keÌueerveDeHe / mJe®ílee ceesefnce
3)yengHe³ee&³eer ÒeMve
1)BMW 2)1986 3)Kele efveefce&leer
4)mJe³ebHeekeÀ Iejeleerue pewefJekeÀ keÀ®eje 5)keÀebpegjceeie&
5.10 leebef$ekeÀ Meyo Je l³eeb®es DeLe&
(Solid Waste )IevekeÀ®e je:J³eeJemeeef³ekeÀ DeeefCe Iejiegleer DemLeeHeveeletve ìeketÀve efouesuee
keÀesCeleener DeveeJeM³ekeÀ HeoeLe& / IeìkeÀ.
(Leachate )efue®eeìs :SkeÀ Demee Òeog
pebletb®ee meb®e³e nesTve (pe[ Oeelet) DeVemeeKeUerleerue oesve les leerve HeeleUîeebHe³e¥le Heesnes®etve
l³eele Jee{ nesles.
5.11 keÀe³e&
Menjeleeru e [befHeie³ee[&uee Yesì Ðee. legcner Heeefnuesu³ee keÀ®eje ieesUe keÀjCes DeeefCe l³eeb®eer
efJeunsJeeì ueeJeCes nîeeJej DenJeeue efuene.
legcner legce®³ee keÀ®eN³ee®³ee [y³eele keÀe³e ìekeÀlee l³eeb®eer veeWo keÀje.
5.12 Heg{erue DeO³e³eveemeeþer meboY e&
Basics in Environmental Studies -Dr. Pushpendra.
Environmental Management, Swapan Deb.
The Sage handbook of Environment & Society ward Hugh eds.
Environment and Sustainable Development -Sundar. I.
munotes.in
68
IeìkeÀ -3
ueeskeÀmebK³ee DeeefCe efJekeÀemee®³ee mecem³ee
³ee ÒekeÀjCee®ee DeY³eeme kesÀu³eeveblej legcneuee Heg{erue IeìkeÀ mecepeleerue.
IeìkeÀ j®evee :
3.1 GefÎ<ì s
3.2 ÒemleeJevee
3.3 efJe
3.4.1ueeskeÀmebK³eeefJe
3.5 ueeskeÀmebK³ee efmLel³eblej Òeefleceeve
3.6 ueeskeÀmebK³ee Jee{er®ee Deeke=ÀleeryebOe
3.7 DeefleefjkeÌle ueeskeÀmebK³es®³ee mecem³ee
3.8 Yeejleeleer ue ueeskeÀmebK³ee efve³eb$eCe GHee³e³eespevee
3.9 ueeskeÀmebK³ee Je He³ee&JejCe
3.10 He³ee&JejCe DeeefCe ceeveJeer Deejesi³e
3.11 (HDI) ceeveJe efJekeÀeme efveoxMeebkeÀ (HUMAN DEVELOPMENT INDEX)
3.12 Deeveboe®ee peeieeflekeÀ efveoxMeebkeÀ
3.13 meejebMe
3.14DeeHeueer Òeieleer leHeemee / mJeeO³ee³e
3.15 ÒeMveeb®eer GÊejs
3.16 leebef$ekeÀ Meyo Je l³eeb®es DeLe&
3.17 GHe¬eÀce
3.18 meboYe&
3.1GefÎ<ìîes
ÒekeÀjCee®³ee DeY³eemeele tvelegcneuee Heg{erue IeìkeÀ mecepeleerue
He³ee&JejCeele ceeveJeer meeOevemebHe Êeer®es cenÊJe.
He³ee&Hle ueeskeÀmebK³ee (Optimum Population) DemeC³ee®eer peiee®eer iejpe.munotes.in
69
ueeskeÀmebK³es®es HeÀe³eos Je DeeJneves.
ueeskeÀmebK³ee DeY³eemeeleerue veJeerve ÒeJeen.
3.2ÒemleeJevee
ceeveJee®es efvemeiee&leerue keÀe³e& mecepetve Iesleu³ eeefMeJee³e He³ee&JejCee®ee DeY³eeme DeHetCe& Deens.
ueeskeÀmebK³ee Jee{ Jesieeves nesle Deens. meeOevemebHeÊeer®es ÒeceeCe Ieìle Deens. l³eecegUs leele[erves
ueeskeÀmebK³ee efve³eb$eCe keÀjCes Del³eble DeeJeM³ekeÀ Deens.
®eerveves SkeÀ kegÀìgbye Ske À cetue ns OeesjCe jeyeJetve ueeskeÀmebK³ee Jee{eruee DeeUe IeeueC³ee®ee
Òe³elve kesÀuee. YeejleemeejKes efJekeÀmeveMeerue osMe ueeskeÀmebK³ee efve³eb$eCee®es Òe³elve keÀjerle Deens.
Deeke=Àleer ¬eÀ. 3.1 SkeÀ cetue OeesjCe
ueeskeÀmebK³ee Jee{ Deeef Ce efJekeÀ eme SkeÀceskeÀebMeer efveie[erle Deensle. DeeefLe&keÀ efJekeÀemeecegUs
meeOevemebHeÊeer efvecee&Ce nesles. GlHeVe Jee{les Je l³ee®ee GHe³eesie efMe#eCe Je Deejesi³e megefJeOeeb®ee efJekeÀeme
keÀjC³eemeeþer neslees. DeMee megOeejCee Je meeceeefpek eÀ yeoue ³eecegUs pevceoj Je ce=l³egoj keÀceer nesT
MekeÀleele.
l³eeGueì ueeskeÀmebK³ee Jee{er®ee oj peemle Demeu³eeme l³eecegUs GHeueyOe meeOevemebHeÊeerJejerue
leeCe Jee{lees. DeeefLe&keÀ Je meeceeefpekeÀ efJekeÀemeele De[LeUs efvecee&Ce nesleele Je l ³ee®ee HeefjCeece efMe#eCe Je
Deejesi³eeJej neslees.
Deeke=Àleer 3.2 ueeskeÀmebK³ee Je efJekeÀememunotes.in
70
3.3efJe
keÀjC³ee®eer iejpe Deens, keÀej Ce ueeskeÀmebK³ee / ceeveJe He³ee&JejCeeleerue Flej meJe& IeìkeÀebJej HeefjCeece
keÀ© MekeÀlees. peiee®eer Je Yeejlee®eer ueeskeÀmebK³ee Jesieeves Jee{le Deens. ueJekeÀj®e peiee®eer ueeskeÀmebK³ee
8,000,000,000 Hes#ee peemle nesF&ue.
ceeveJee®ee efvem eiee&keÀ[s HeneC³ee®ee ¢<ìerkeÀesve meeOeejCele: leerve ÒekeÀej®ee Demelees.
1)mJeeefcelJe -vewmeefie&keÀ meeOevemebHeÊeer DeeHeueer®e ceeueceÊee Demeu³eemeejKes ns ueeskeÀ Jeeieleele.
2)HeeuekeÀlJe -ceeveJe Je efvemeie& ³eeceO³es megmebJeeo Dee{U lees. efvemeiee&®es j#eCe Je mebJeOe&ve
keÀjC³ee®eer ÒeJe=Êeer.
3)Òesce-efvemeiee&Jej, peerJeveeJej ceveeHeemetve Òesce keÀjCeejer ceeCemes.
munotes.in
71
ueeskeÀmebK³ee ner je<ì^emeeþer Jejoeve efkebÀJee MeeHe þ© MekeÀles.
ueeskeÀmebK³ee -Jejoeve ueeskeÀmebK³ee -MeeHe
ûeenkeÀeb®eer mebK³ee peemle
peemle keÀeceieej
peemle efJeefJeOelee
J³eeHekeÀ jepekeÀer³e #es$e
meeOevemebHeÊeer®³ee JeeHeje®eer peemle #eceleeJewÐekeÀer³e, Mew#eefCekeÀ Je JeenletkeÀ
J³eJemLesJej DeefleefjkeÌle leeCe
efJekeÀeme keÀcee r IejyeebOeCeer, meeb[HeeCeer
J³eJemLee Je efHeC³ee®³ee HeeC³ee®³ee DeHegN³ee
mees³eer
meeceeefpekeÀ mecem³ee
DeeefLe&keÀ ce³ee&oebcegUs mejkeÀejJej veejepeer
3.4ueeskeÀmebK³es®ee efJemHeÀesì
De)ueeskeÀmebK³esMeer mebyebefOele meb%ee :
ueeskeÀmebK³ee Meem$e -SKeeÐee efþkeÀeCeer DemeCeejer ueeskeÀmebK³ee Je efle®eer JewefMe<ìs ³eeb®ee DeY³eeme
ueeskeÀmebK³eeMeem$eele kesÀuee peelees. ³eeceO³es ueeskeÀmebK³es®eer Jee{, efuebie iegCeesÊej, ueeskeÀmebK³es®eer
Ievelee, mee#ejlee oj, ueeskeÀmebK³es®es efJel ejCe oeefjêîe Je³e Je efuebieoMe&keÀ ceveesje DeMee
ueeskeÀmebK³es®³ee efJeefJeOe iegCeOecee&®ee DeY³eeme kesÀuee peelees.
peveieCevee -osMeeleerue ueeskeÀmebK³ee Jee{er®ee DeY³eeme keÀjC³eemeeþer Je osMee®³ee efve³eespeveemeeþer
Je osMee®³ee efve³eespev eemeeþer oj one Je
efuebie iegCeesÊej -oj npeej Heg©
efuebie iegCeesÊej 1500
munotes.in
72
mee#ejlee -efueefnlee Jee®elee ³esC³ee®eer #ecelee. mee#ejlee oj cnCepes SketÀCe ueeskeÀmebK³esHewkeÀer
mee#ej ueeskeÀmebK³ee.
ueeskeÀmebK³es®eer Ievelee -oj ®eewjme efkeÀ.ceer. #es$eele Dee{UCeejer ueeskeÀmebK³ee
Je³e Je efuebieoMe&keÀ ceveesje -³ee Dee ke=ÀleerceO³es efJeefJeOe Je³eesieìeleerue m$eer -Heg©
ye)ueeskeÀmebK³es®ee efJemHeÀesì -
peeieeflekeÀ ueeskeÀmebK³es®³ee efJelejCeele efJeefJeOelee Dee{Ules. efm$e³eeb®³ee JesUer (FmeJeer meve
meg© Peeuee lesJ ne) peiee®eer ueeskeÀmebK³ee kesÀJeU 200 les 300 oMeue#e nesleer.
iesu³ee one npeej Je
iesu³ee oesve MelekeÀele ueeskeÀ mebK³ee ogHHeì Peeueer. l³eecegUs ueeskeÀmebK³ee DeeuesKee®ee Gleej
leerJe´ (GYee) Peeuesuee Dee{Ulees. peiee®eer ueeskeÀmebK³ee 8 DeypeebHes#ee peemle Jee{sue Demee Deboepe
Deens.munotes.in
73
ueeskeÀmebK³ee Jee{ Je ueeskeÀmebK³es®³ee efJemHeÀesìe®eer keÀejC es.
1)oeefjêîe -ns ueeskeÀmebK³eeJee{er®es ÒecegKe keÀejCe Deens. iejeryeeb®³ee Iejele cegueeb®eer mebK³ee peemle
Demeles keÀejCe ³ee cegueebcegUs / Iejeleerue peemle J³ekeÌleercegUs keÀece keÀjCeeN³ee / veeskeÀjer keÀjCeeN³ee
J³ekeÌleeR®es ÒeceeCe peem le nesles.
2)DeefMeef#elelee -ueeskeÀmebK³ee efve³eb$eCee®es keÀe³e& megefMeef#eleebceO³es DeefOekeÀ Jesieeves Je ®eebieues nesles.
DeefMeef#ele ueeskeÀebvee yeN³ee®e iees<ìeR®eer peeCeerJe vemeles Je l³eecegUs ueeskeÀmebK³ee Jee{erme neleYeej ueeielee s.
3)yeeuece=l³et -DeHegN³ee JewÐekeÀer³e megefJeOeebcegUs iejeryeebceO³es yeeuece=l³et®es ÒeceeCe peemle Demeles. Lees[er
lejer cegues peieeJeerle ³ee F®ísves iejeryeebkeÀ[s cegueeb®eer mebK³ee peemle Demeles.
4)meeceeefpekeÀ ®eeueerjerleerö yeeueefJeJeen, efm$e³eeb®eer DeJensuevee, cegueebvee cenÊJe Je ÒeeOeev³e, Ye´tCe
nl³ee DeMee meeceeefpekeÀ IeìkeÀeb®ee HeefjCeece ueeskeÀmebK³ee Jee{erJej neslees.
5)mLeueeblej -mLeueeblejecegUs ÒeosMee®eer ueeskeÀmebK³ee Jee{les. mLeueeblejele ueeskeÀ SkeÀe ÒeosMeeletve
ogmeN³ee ÒeosMeele peeleele. les p³ee ÒeosMeele peeleele lesLeerue ueeskeÀmebK³ee Jee{les.
3.11 mLeueeblejecegUs ueeskeÀmebK³ee Jee{
6)JewÐekeÀer³e megefJeOee -JewÐekeÀer³e megefJeOeebcegUs ce=l³egoj keÀceer Peeuee. Deew
74
3.12 JewÐekeÀer³e megefJeOeebceO³es megOeejCee
3.5ueeskeÀmebK³ee efmLel³eblej Òeefleceeve
peieeleerue meJe& osMe efJekeÀemee®³e e JesieJesieUîee ìHH³eebJej Deensle. ns ìHHes meeceeefpekeÀ
Meem$e%eebveer keÀener þjeefJekeÀ efvekeÀ
efmLel³ebl eje®es Òeefleceeve peemle ueeskeÀefÒe³e Deens. ³egjesHe, DecesefjkeÀe Je Dee@mì^sefue³eeleerue pevce Je ce=l³et
ojebJej, l³eeleerue ®e{ -Gleej keÀue ³eeJej ns Òeefleceeve DeeOeeefjle Deens. ³ee Òeefleceevee®³ee DeeOeejs
peieeleerue meJe& osMeeb®ee DeY³eeme keÀ©ve l³eeJe©ve les osMe efJekeÀemee®³ee keÀesCel³ee ìHH³eebJej Deensle ns
þjefJeues peeles. ³ee Òeefleceeveele MesleerJej DeeOeeefjle DeLe&J³eJemLesHeemetve DeeOegefvekeÀ veeiejer meceepeeHe³e¥le
meJee¥®ee®e efJe®eej kesÀuee Deens.
keÀesCeleener meceep e DeefJekeÀefmele efmLeleerletve efJekeÀefmele efmLeleerkeÀ[s peelees Je ns ueeskeÀmebmLes®³ee
DeY³eemeeletve ³ee Òeefleceevee®³ee DeeOeejs þjefJelee ³esles.
³ee Òeefleceeveele leerve ìHHes Deensle.
ìHHee 1 -³ee ìHH³eeleerue osMe DeefJekeÀefmele Demetv e ÒeecegK³eeves GojefveJee&nkeÀ ÒekeÀej®eer Mesleer keÀjleele.
pevce oj Je ce=l³et oj oesvner peemle Demeleele. JewÐekeÀer³e megefJeOee DeHegN³ee Demeleele. ueeskeÀ iejerye
Demeleele. HeesìeHegjles GlHeeove efceUles. DeewÐeesefiekeÀ efJekeÀeme vemelees. ef Me#eCe lemes®e meJe&meeOeejCe
megefJeOee keÀceer / DeefJekeÀefmele Demeleele.
ìHHee 2 -³ee ìHH³eele pevce oj peemle Demelees HeCe ce=l³et oj keÀceer Peeuesuee Dee{Ulees. (peieeleerue
yejs®e DeefJekeÀefmele osMe ³ee ieìele ³esleele) ³ee ìHH³eeuee ueeskeÀ mebK³es®ee efJemHeÀesì Demesner mebyeesOeues
peeles.
®eebieu³ee JewÐekeÀer³e megefJeOeeb®ee efJekeÀeme Peeu³eecegUs ce=l³etoj keÀceer Peeuesuee Dee{Ulees.
Mew#eefCekeÀ megefJeOee Jee{u³ee®ee HeÀe³eoe neslees. ce=l³etoj keÀceer nesC³eeme neleYeej ueeielee s.
ìHHee 3 -Òeefleceevee®³ee ³ee ìHH³eele pevce Je ce=l³et oj oesvner keÀceer Peeuesues Dee{Uleele. meJe&
efJekeÀmeveMeerue osMeebceO³es ner efmLeleer Dee{Ules.munotes.in
75
Deeke=Àleer 3.13 ueeskeÀmebK³ee efmLel³ebleje®es Òeefleceeve
3.6ueeskeÀmebK³ee Jee{er® ee Deeke=ÀleeryebOe
1607 meeueer peiee®eer ueeskeÀmebK³ee 1.6 Deype nesleer.
1960 meeueer leer 3 Deype Peeueer.
1987 meeueer leer 5 Deype Peeueer.
1999 meeueer leer 6 Deype Peeueer.
iesu³ee keÀener Je
De)veeiejerkeÀjCe
ye)Gb®eeJeuesuee Mew#eefCekeÀ opee&
keÀ)ceefnueebceO³es jespeieeje®es Jee{les ÒeceeCe
[)yeeue ce=l³et ojele Ieì
F)kegÀìgbye efve³eespevee®eer peeCeerJe
HeÀ)kegÀìgbye efve³ees peve meeOeveeb®eer GHeueyOelee l³eecegUs pevce oj keÀceer þsJeCes Meke̳e nesles.munotes.in
76
keÀener osMeele HIV S[dme meejK³ee jesieebcegUs ce=l³etoj Jee{u³eecegUs (Goe. DeeefÖeÀkesÀleerue
yejs®e osMe) ueeskeÀmebK³ee Jee{er®es ÒeceeCe keÀceer Demeles.
Jejerue meJe& keÀejCeebcegUs veJJeoer®³ee oMekeÀeble (1990) peeieeflekeÀ ueeskeÀmebK³ee Jee{er®³ee
ÒeceeCeele Ieì Peeuesueer Dee{Ules.
megceejs 95… ueeskeÀmebK³es®eer Jee{ ner efJekeÀmeveMeerue osMeebceO³es Peeuesueer Dee{Ules.
peieeleerue ueeskeÀmebK³es®es efJel ejCe Del³eble Demeceeve Deens. peieeleerue megceejs 75… ueeskeÀ ns 15…
Hes#ee keÀceer peeiesle meeceeJeues Deensle. lej Gjuesues 25… ueeskeÀ Flej peeiesle (85…) Deensle.
peieeleerue ueeskeÀmebK³es®eer Ievelee megceejs 35 J³ekeÌleer oj ®eewjme efkeÀ.ce er Deens. HeCe DeeefMe³eeceO³es
ueeskeÀmebK³es®eer Ievelee 71 J³ekeÌleer oj ®eew.efkeÀ.ceer. ceO³es Dee{Uleele. ne HeÀjkeÀ Òeeke=ÀeflekeÀ
j®evee, DeeefLe&keÀ IeìkeÀ Je meJe&meeOeejCe efJekeÀeme ³eecegUs neslees.
Deeke=Àleer 3.16 ueeskeÀmebK³es®eer Ieve lee
3.7DeefleefjkeÌle ueeskeÀmebK³es®³ee mecem³ee
ueeskeÀmebK³ee Jee{ Peeueer keÀer He³ee&JejCee®ee JeeHej Jee{lees Je l³eecegUs nJee, HeeCeer ³eeb®³ee
Òeot
nesles.munotes.in
77
meJe& ÒekeÀej®³ee meeOevemebHeÊeer®ee JeeHej Jee{lees. l³eeJej leeCe ³eslees. DeHegjer Iejs, Iejeb®eer
oeìer, Jee nletkeÀ keÀeW[er Je Flej mecem³ee.
Jee{les veeiejerkeÀjCe Je ûeeceerCe YeeieekeÀ[tve MenjebkeÀ[s nesCeejs mLeueeblej ³eecegUs MenjebceO³es
ueeskeÀmebK³es®eer oeìer nesles.
meeb[HeeC³ee®ee ³eesi³e efve®eje ve nesCes, DeHegN³ee megefJeOee Je Deejesi³ee me DeHee³ekeÀejkeÀ Hejermej
³eecegUs Menjeleerue ueeskeÀeb®³ee Deejesi³eeJej HeefjCeece neslees.
ûeeceerCe Yeeieele yeskeÀejer Je peefceveer®ee keÀme keÀceer nesCes DeMee mecem³ee Demeleele.
Hegjsmes DeVe efceUle veener DeMee efþkeÀeCeer kegÀHees
Jee{l³ee ueeskeÀmebK³escegUs Heg{erue DeeJneves / mecem³ee efvecee&Ce nesleele.
Deeke=Àleer 3.17 Jee{l³ee ueeskeÀmebK³es®eer DeeJneves
He³ee&JejCeeJej leeCe
meeOevemebHeÊeer®ee Nneme, meeOevemebHeÊeer keÀceer Peeu³eecegUs legìJe[e.
oeefjêîe
DeeHeÊeeruee leeW[ osC³eeme DemeceLe&
ueeskeÀmebK³ee Jee{er®ee keÀue Je DeeJneves ³ee efve³eespeve ceb[Ueves ÒekeÀeefMele kesÀuesu³ee DenJeeueele
Yeejleeleerue peemle ueeskeÀmeb K³es®es ÒeefleketÀue HeefjCeece meebefieleues Deensle.
1)JeveebJej Òe®eb[ leeCe -JevemebHeÊeer DeHegjer -Yeejleele oj[esF& yee³eesceeme kesÀJeU 8 ìve Deens lej
peieele ns®e ÒeceeCe mejemejer oj[esF& 82 ìve Deens.
2)efJeefJeOe ÒepeeleeR®³ee efJeefJeO elesJej HeefjCeece
3)Yetceer GHe³eespeveele yeoue.munotes.in
78
Mesleer®eer HeeCeLeU peceerve Iejebmeeþer, keÀejKeev³eebmeeþer JeeHejueer peeles. iebies®³ee Hetj cewoeveer
ÒeosMeeleerue megceejs 70 les 80 ìkeÌkesÀ iees[îee HeeC³eeb®es oueoueer®es ÒeosMe, leUer ie su³ee 50 Je
4) J³eeHeejer GHe³eesie Je peUeJet ueekeÀ[ebmeeþer G
5) HeeUerJe ÒeeC³ eebveer ieJele KeeTve HeÀmle kesÀu³eecegUs [eWiej, YetÒeosMe GIe[s He[ues.
6) Jev³e peerJeeb®eer lemkeÀjer Je DeJewÐe Je=#elees[ ³eecegUs He³ee&JejCee®ee Nneme nesle Deens.
7) Mesleer®³ee #es$eele Jee{ Peeueer. jemee³eefvekeÀ Keles, keÀerìkeÀveeMekesÀ ³e eb®ee JeeHej Jee{uee, ce=os®eer
OetHe, ce=os®es #eejerkeÀjCe, HeeC³ee®ee efve®eje ve neslees DeMee DeveskeÀ keÀejCeebcegUs Oeev³e GlHeeove
Ieìues.
8) jmles, ueesnceeie& ³eeb®³ee yeebOekeÀeceebcegUs He³ee&JejCee®ee Nneme Peeuee. KeeCekeÀece Je meeOevemebHe Êeer®ee
Deefveye¥Oe JeeHej Jee{uee.
9) Menjeleerue meeb[HeeCeer, jemee³eefvekeÀ Keles, DeewÐeesefiekeÀ l³eep³e IeìkeÀ ³eecegUs peue HeefjmebmLee
otef
ceeMeeb®es ÒeceeCe keÀceer Peeues.
11) Lees[îee ÒeceeCeeleerue meeb[HeeCeer veoer meeceeJetve IesT MekeÀles, vewmeefie&keÀ Òeef¬eÀ³escegUs l³ee®es Òeot
DeemexefvekeÀ efkebÀJee HeÌuegDeesjeF&[ ³egkeÌle HeeCeer JeeHejele Deeu³eeves Deejesi³ee®³ee mecem³ee efvecee&Ce
Peeu³ee.
13) He³e&ìveece gUs vewmeefie&keÀ HeefjmebmLes®ee Nneme Peeuee, Òeot
Yeejleeleerue ueeskeÀmebK³ee efve³eespeve / efve³eb$eCeeuee ce³ee&efole ³eMe efceUeues Deens. peeieeflekeÀ
ueeskeÀmebK³esle Yeejl ee®ee ¬eÀceebkeÀ ogmeje Deens. Jee{leer ueeskeÀmebK³ee efve³eb$eCeele DeeCeC³eemeeþer
leele[er®eer GHee³e³eespevee DeeJeM³ekeÀ Deens.munotes.in
79
Yeejlee®³ee ueeskeÀmebK³ee OeesjCeeleerue cenÊJee®es ìHHes
1946 -Yeesjs meefceleer®ee DenJeeue
1952 -kegÀìgbye efve ³eespeve keÀe³e&¬eÀce meg© Peeuee.
1976 -je<ì^er³e OeesjCe
1977 -kegÀìgbye keÀu³eeCe ³eespevee
1991 -keÀ©CeekeÀjve meefceleer (NDC)
1993 -keÀ©CeekeÀjve meefceleer®ee DenJeeue mJeerkeÀejCe (NPP)
1994 -ueeskeÀmebK³ee OeesjCeeJej mJeeceerveeLeve meefcel eer®ee DenJeeue
1998 -99-OeesjCeeJej celes / DeefYeÒee³e ceeieJeues.
2000 -veJeerve je<ì^er³e ueeskeÀmebK³ee OeesjCe mJeerkeÀejues.
je<ì^er³e ueeskeÀmebK³ee OeesjCe -2000
Yeejlee®eer ueeskeÀmebK³ee efve³eb$eCeele þsJeC³eemeeþer je<ì^er³e ueeskeÀmebK ³ee OeesjCe le³eej
keÀjC³eele Deeues. l³eeleerue cenÊJee®es IeìkeÀ Heg{erueÒeceeCes Deensle.
1.Òepeveve Je yeeuekeÀeb®es Deejesi³e ³eemeeþer cetueYetle megefJeOee GHeueyOe keÀjCes.
2.Je³ee®³ee 14 Je
4.yeeUbleHeCeeleerue ce=l³et®es ÒeceeCe 100/100000 Hes#ee keÀceer þsJeCes.
5.meJe&ÒekeÀej®³ee DeepeejebHeemetve yeeuekeÀeb®es mebj#eCe -uemeerkeÀjCe
6.megceejs 80… Hes#ee peemle yeeUbleHeCes oJeeKee v³eele ÒeefMeef#ele Dee³ee / veme& keÀ[tve keÀjCes.
7.kegÀìgbyeefve³eespeveeyeeyele ceeie&oMe&ve, meeOeveeb®eer GHeueyOelee.
8.pevce, ce=l³et Je efJeJeen ³eeb®eer 100… meJee¥meeþer veeWoCeer Del³eeJeM³ekeÀ.
9.S[dme Je Flej meebmeefie&keÀ jesieebJej GHe®eej.
10.íesìîee kegÀìgbyeebvee ÒeeOeev³e.
11.je<ì^er³e ueeskeÀmebK³ee OeesjCe 2000 ueeskeÀefÒe³e keÀjCes.
je<ì^er³e ueeskeÀmebK³ee OeesjCee®eer GefÎ<ìs :
De)oerIe&keÀeueerve -2045 He³e¥le efmLej ueeskeÀmebK³ee meeceeefpekeÀ Je He³ee&JejCeer³e efJekeÀemeeyejesyej® e
ef®ejbleve DeeefLe&keÀ efJekeÀeme
ye)ceO³ekeÀeueerve -je<ì^er³e ueeskeÀmebK³ee OeesjCee®eer GefÎ<ìs meeO³e keÀjC³eemeeþer efJeefJeOe GHee³e
³eespevee.
keÀ)DeuHekeÀeueerve -Deejesi³ee®eer keÀeUpeer Je JewÐekeÀer³e iejpeeb®eer Hetle&lee.
je<ì^er³e ue eskeÀmebK³ee OeesjCee®eer JewefMe<ìs -2000 :
oerIe&-2045 He³e&ble efmLej ueeskeÀmebK³ee
ceO³ece -GHee³e³eespevee
DeuHe-JewÐekeÀer³e iejpee Je Deejesi³ee®eer keÀeUpeermunotes.in
80
je<ì^er³e ueeskeÀmebK³ee OeesjCee®e scetu³eceeHeve :
ns OeesjCe Debceueele ³esT ve oesve oMekesÀ Peeueer lejer l³eeuee efceUCeeje Òeeflemeeo DeuHe Deens.
l³ee®eer keÀejCes.
oeefjêîe
De%eeve
Oeeefce&keÀ yeeyeer
F®íeMekeÌleer®ee DeYeeJe / Òeeslmeenvee®ee DeYeeJe
ceefnueeb®ee meceepeeleerue Keeue®ee opee&
De³eesi³e DebceueyepeeJeCeer
Ssef®íkeÀ Demeu³eecegUs ³eMe efceUC³eeme JesU ueeiele Deens.
je<ì^er³e ueeskeÀmebK³ee OeesjCeecegUs ns mHe<ì Peeues Deens keÀer mejkeÀejuee ueeskeÀmebK³ee keÀceer
keÀje³e®eer Deens. efMe#eCeele megOeejCee nesle Deens. efMe#eCee®ee nkeÌkeÀ, cegueeRvee ce esHeÀle efMe#eCe, ogHeej®es
pesJeCe, ÒemetleerHetJe& Je veblej ceeleeb®eer keÀeUpeer DeMee DeveskeÀ ®eebieu³ee iees<ìer nesle Deensle.
3.9ueeskeÀmebK³ee DeeefCe He³ee&JejCe
meJe&meeceev³eeb®eer MeeskeÀebeflekeÀe (Tragedy of Commons) ³ee iewjsì ne[eav e ³eeb®³ee
efveyebOeele Òel³eskeÀ HeefjmebmLes®eer ueeskeÀmebK³es®es Hees
ueeskeÀmebK³ee ³eeJ ej DeeOeeefjle Deens. mLeueeblejecegUs ueeskeÀmebK³ee Jee{les, Hebjleg þjeefJekeÀ
ce³ee&osHeefuekeÀ[s iesu³eeme He³ee&JejCeeJej®ee leeCe Jee{lees. ne leeCe ve Jee{lee keÀesCel³ee He³ee&JejCeele efkeÀleer
ueeskeÀ jent MekeÀleele ns `OeejCe #ecelee' (Carryin g Capacity) ³ee mebkeÀuHevesÜejs J³ekeÌle kesÀues
peeles.
ueeskeÀmebK³es®ee DeY³eeme Heg{erue keÀejCeebmeeþer cenÊJee®ee Deens.
1.ceeveJe ne He³ee&JejCee®ee DeefJeYeep³e IeìkeÀ Deens.
2.ceeveJe ne meeOevemebHeÊeer®ee GlHeeokeÀ Je GHeYeeskeÌl³ee DeMee ogns jer YetefcekesÀle Demelees.
3.meg©Jeeleer®³ee keÀeUele ceeveJe efvemeiee&Jej DeJeuebyetve Demelees veblej lees efvemeiee&Jej mJeeefcelJe
ieepeJelees.
4.He³ee&JejCeeMeer megmebJeeoer OeesjCe mJeerkeÀejCes.
meeOevemebHeÊeer®eer efveefce&leer Je yeoue ceeveJe keÀjlees Jen e yeoue ceeveJe leerve DeeefLe&keÀ
J³eJemee³eebletve keÀjlees.
1.ÒeeLeefcekeÀ J³eJemee³e -Mesleer, ceemesceejer F.
2.efÜleer³ekeÀ J³eJemee³e -GÐeesieOebos
3.le=efle³ekeÀ J³eJemee³e -mesJee GÐeesiemunotes.in
81
3.10He³ee&JejCe Je ceeveJee®es Deejesi³e
ceeveJee®es Deejesi³e Je He³ee&JejCe ³eeb®³eeceOeerue mebyebOe ue#eCeer³e Deensle.
peemle ueeskeÀmebK³ee Jee{ueer lej Deejesi³ee®³ee mecem³ee efvecee&Ce nesleele. ueeskeÀmebK³es®eer oeìer
Peeueer keÀer Jemlegb®ee legìJe[e efvecee&Ce neslees. JewÐekeÀer³e J e Flej megefJeOeeb®es efJelejCe Demeceeve nesles.
ueeskeÀmebK³ee Jee{er®ee Jesie ue#eele IesTve meceepee®es Deejesi³e Je JewÐekeÀer³e megefJeOeeb®es efve³eespeve kesÀues
peeles. ueeskeÀmebK³es®es Je³eesieì, mLeueeblej, ûeeceerCe -veeiejer mLeueeblej ³eele y eoue Peeues lej l³ee
ÒeosMeeleerue Deejesi³ee®³ee keÀe³e&¬eÀceele yeoue keÀjeJes ueeieleele. efJekeÀefmele osMeeble Je³emkeÀj ueeskeÀeb®³ee
Deejesi³e megefJeOeebJej ÒeeOeev³eeves ue#e efoues peeles. He³ee&JejCeer³e Deejesi³e (WHO) (peeieeflekeÀ Deejesi³e
mebmLee) ves ceeb[uesu³ee mebkeÀuHevesle ceeveJee®³ee Deejesi³eemebyebOeer®es efJeefJeOe IeìkeÀ efJe®eejele Iesleues
Deensle. Goe. peerJevee®eer iegCeJeÊee ner He³ee&JejCeeleerue Òeeke=ÀeflekeÀ, jemee³eefvekeÀ, pewefJekeÀ, meeceeefpekeÀ Je
ceevemeMeem$eer³e IeìkeÀebMeer mebyebefOele Demeles. lemes®e ceeveJee®³ee Deejesi³eeJej ÒeefleketÀue HeefjCeece
keÀjCeeN³ee IeìkeÀeb®eener efJe®eej kesÀuee peelees.
DeeHeues He³ee&JejCe Deejesi³eeJej efJeefJeOe ÒekeÀejs HeefjCeece keÀjles.
nJeeceeve Je owvebefove nJee ³eeb®ee ceeveJeer Deejesi³eeJej HeefjCeece neslees.
®eebieues DeVe, megjef#ele efHeC³ee®es HeeCeer Je Hegjsmee efveJeeje Demesue lej meeJe&peefvekeÀ Deejesi³e ®eebieues
jneles.
ojJe
DeVee®ee legìJe[e Je l³eecegUs efvecee&Ce nesCeejer ìb®eeF&, oeefjêîe.
Deepeejeb®ee HewÀueeJe
peeieeflekeÀ Deejesi³e mebIeìvesves (WHO) Deejesi³eeJej nesCeeN³e e HeefjCeeceeb®es cetu³eebkeÀve
(Health Impact Assessment (HIA)) keÀjleevee efJeefJeOe He×leer Je meeOeveeb®ee JeeHej
keÀ©ve ueeskeÀeb®³ee Deejesi³eeJej keÀe³e HeefjCeece nesT MekeÀlees Je l³ee®eer leerJe´lee efkeÀleer Jee{t MekeÀles,
³ee®eer Òeef¬eÀ³ee ef veefM®ele kesÀueer Deens. Deepeejeb®es ÒekeÀej Heg{erue ÒeceeCes Deens.
1.meebmeefie&keÀ Deepeej (Infectious Diseases) : ns Deepeej efvejesieer J³ekeÌleer Deepeejer
J³ekeÌleer®³ee mebHekeÀe&le Deeu³eecegUs HewÀueeJeleele. Goe. T.B.
2.keÀerìkeÀ / ÒeeCeer ³eeb ®³eeceeHe&Àle HewÀueeJeCeejs Deepeej, Gboerj, [ebme ³eeb®³eecegUs uesHìesmee³ejesefmeme,
ceuesefj³ee Demes Deepeej nesleele.
3.HeeC³eeJeeìs HemejCeejs Deepeej -otef
uemeerkeÀjCe -peieeletve efHeJeUe leeHe (Yello wFever) osJeer ³eemeejKes Deepeej nÐeHeej Peeues
Deensle. HeesefueDees KetH e keÀceer Peeuee Deens. l³eemeeþer JeejbJeej uemeerkeÀjCe keÀjCes Je ÒeefleyebOeelcekeÀmunotes.in
82
GHee³e³eespevee keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens. oeì ueeskeÀJemleer®³ee ÒeosMeele DeefOekeÀ keÀeUpeer I³eeJeer ueeieles Je
ueeskeÀebceO³es pevepeeie=leer keÀ©ve ³eesi³e Deew< eOeeb®ee JeeHej keÀ©ve DeepeejebJej efve³eb$eCe efceUefJelee ³esles.
3.11ceeveJe efJekeÀeme efveoxMeebkeÀ (HDI) (HUMAN DEVELOPMENT
INDEX )
osMee®³ee efJekeÀemee®ee ne efveoxMeebkeÀ UNDP ves Debceueele DeeCeuee. Òee. Decel³e& mesve, uee@[&
cesIeveeo osm eeF& Je [e@. cekeÌyetue nkeÀ ³eeb®³ee SkeÀef$ele Òe³elveebletve ne efveoxMeebkeÀ le³eej kesÀuee Deens.
meJee¥®eer meeceeefpekeÀ iegCeJeÊee ®eebieueer jneJeer ne®e ³ee®ee cegK³e GÎsMe Deens.
HDI Heg{erue leerve efvekeÀ
2.mee#ejlee
3.oj [esF& GlHeVe ®eebieu³ee jneCeerceeveemeeþer ceeveJe efJekeÀeme efveoxMeebkeÀ (HDI) ne SKeeÐee
Yeeieeleerue ueeskeÀeb®es Deejesi³eHetCe& oerIee&³eg<³e, l³eeb®eer mee#ejlee / efMe#eCe Je jneCeerceevee®ee opee&
(Standard of Livi ng)³eeJe©ve þjefJeuee peelees.
1)Dee³eg&ce³ee&oe -pevcee®³ee JesUer DemeCeeje pevceoj / ce=l³etoj, Dee³eg&ce³ee&oe.
2)mee#ejlee -Je³ee®eer 25 Je
F.me. 1995 ceO³es ueQefiekeÀ meceevelesmeeþer efuebie DeeOeeefjle efJekeÀeme efveoxMeebkeÀ Gender
Development Index (GDI) efJekeÀefmele keÀjC³eele Deeuee. lemes®e ³e e®e keÀeUele Gender
Empowerment Measure (GEM) ne efveoxMeebkeÀner meb³egkeÌle je<ì^ mebIeìves®³ee ceeveJe
(UNDP) efJekeÀeme DenJeeueele Deble&Yetle keÀjC³eele Deeuee.
F.me. 2010 ceO³es ueQefiekeÀ Demeceevelee efveoxMeebkeÀ (Gender Inequality Index
(GII) ne efveoxMeebkeÀ ueQefiekeÀ efJe
osMee®es veeJe HDI ¬eÀce (2015) efveoxMeebkeÀ
vee@Jex 1 0.94
Dee@mì^sefue³ee 2 0.93
efmJePejueB[ 3 0.93
Yeejle 131 0.62
Yeejlee®ee meceeJesMe peieeleerue ceO³ece efJekeÀefmele osMeebceO³es neslees.munotes.in
83
GÊej Je HeefM®ece ³egjesHeeleerue osMe -vee@Jex, mJeer[ve, DeeF&meueB[, Dee@efmì^³ee, vesojueB[,
yesefupe³ece, [svceeke&À, Dee³e&ueB[ Je Fbiueb[ ns osMe lemes®e meb³egkeÌle mebmLeeves, ke@Àve[e Je peHeeve ns osMe
jneCeerceevee®³ee ¢<ìerves GÊece ceeveues peeleele.
efveiej, efmeefj³ee efueDeesves, ceeueer, yegefke&Àvee Heemees, yegjeW[er Je ceesPee sefyekeÀ ns osMe
jneCeerceevee®³ee ¢<ìerves efveke=À<ì ceeveues peeleele.
Yeejleele kesÀjU (0.625) Je Hebpeeye (0.569) ner jep³es jneCeerceevee®³ee ¢<ìerves GÊece
ceeveueer Deensle lej efyenej (0.447) Je íÊeermeie[ (0.449) ner jep³es efveke=À<ì ceeveue er Deensle.
ceneje<ì^e®ee efveoxMeebkeÀ (0.549) Deens.
3.12 Deeveboe®ee peeieeflekeÀ efveoxMeebkeÀ (WORLD HAPPINESS
INDEX)
Deeveboe®ee peeieeflekeÀ efveoxMeebkeÀe®eer mebkeÀuHevee F.me. 2012 meeueer ceeb[C³eele Deeueer Je
l³eeJej DeeOeeefjle DenJeeue (The World Happiness Report, 2017) ne 2017 meeueer
le³eej keÀjC³eele Deeuee. ³eele peieeleerue megceejs 155 osMeeb®ee Deeveboer DemeC³ee®ee ¬eÀce ueeJeuee Deens.
Yeejlee®ee ¬eÀceebkeÀ 122 Jee Deens.
mejkeÀejer ³eespeveeb®ee cegK³e GÎsMe l³ee osMeeleerue ueeskeÀebmeeþer keÀu³eeCekeÀejer ³eespevee efvecee&Ce
keÀ©ve ueeskeÀeb®es Dee³eg<³e megKeer Je Deeveboer keÀjC³eekeÀ[s Demelees. HesÀye´gJeejer 2017 ceO³es Dejye osMeele
UAE peeieeflekeÀ Deeveboe®ee efvekeÀ
2016 meeueer ®eewL³ee ¬eÀceebkeÀeJej DemeCeeN³ee `vee@Jex' osMee®ee ¬eÀceebkeÀ l³ee Je
ÒeceeCeele (80…) Deeveboer Deensle. l³eeb®³eeleerue leHeÀeJele ner GlHeVeecegUs vemetve ceeveefmekeÀ Je
MeejerefjkeÀ Deejesi³e ke J³eeqkeÌleiele mebyebOeecegUs Deens. ceeveefmekeÀ leeCe ne ®e ceesþe De[LeUe Deens.
iejerye osMeele GlHeVeeleerue HeÀjkeÀ cenÊJee®ee þjlees. l³ee osMeeblener ueeskeÀebvee ceeveefmekeÀ leeCe
peeCeJelees.
3.13meejebMe
He³ee&JejCee®³ee DeY³eemeele ueeskeÀmebK³es®ee DeY³eeme cenÊJee®ee Deens. meg©Jeeleer®³ee keÀeUDele
ceeveJe He³ee&JejCeeJej DeJeuebyetve neslee HeCe leb$e%eevee®³ee efJekeÀemeecegUs ceeveJeeves vewmeefie&keÀ MekeÌleeRvee
DeeHeu³ee leey³eele DeeCeues.
meg©Jeeleeruee MesleerJej DeJeuebyetve DemeCeeN³ee ceeCemeeves Òeieleer kesÀueer. Menjs, G ÐeesieOebos
efJekeÀefmele Peeues Je l³eecegUs He³ee&JejCee®³ee Nnemeeuee meg©Jeele Peeueer. DeefleefjkeÌle ueeskeÀmebK³ee ne
efJekeÀemeeleuee De[LeUe þjlees lemes®e v³etvelece ueeskeÀmebK³ee ner meg×e efJekeÀemeeuee De[LeUe þjlesmunotes.in
84
keÀejCe HegjsMeer ceeveJee r MekeÌleer GHeueyOe vemeles. l³eecegUs ef®ejbleve efJekeÀemee®eer met$es DebieerkeÀe©ve ceeveJeeves
DeeHeu³ee peerJevee®eer iegCeJeÊee GÊece þsJeC³ee®ee Òe³elve kesÀuee Heeefnpes.
3.14legce®eer Òeieleer leHeemee
1)®etkeÀ keÀer yejesyej
De)Yeejlee® ee peeieeflekeÀ Deeveboe®ee efveoxMeebkeÀ 105 Deens.
ye)meO³ee peiee®eer ueeskeÀmebK³ee 8 Deype Deens.
keÀ)Yeejle ne DTM ®³ee (ueeskeÀmebK³ee efmLel³eblej Òeefleceeve) Heefnu³ee ìHH³eele Deens.
[)Yeejleele ueeskeÀmebK³ee efve³eb$eCeemeeþer þjeefJe keÀ OeesjCe veener.
F)peveieCevee oj 5 Je
De)peeieeflekeÀ Deeveboe®ee efveoxMeebkeÀele Yeejlee®ee ¬eÀceebkeÀ õõõö Deens.
ye)õõõö HDI ne ®ee IeìkeÀ Deens.
keÀ)Yeejleele meJee&le peemle HDI õõõö jep³ee®ee Deens.
[)MDG ®ee DeLe& õõõõ -Deens.
F)NPP ®ee DeLe& õõõõ -Deens.
3)yengHe³ee&³eer ÒeMve :
De)Carrying Capacity ner mebkeÀuHevee õõõõ -³eebveer ceeb[ueer.
1)ceeuLeme 2)ie@jsì neef[&ve 3)Dees[ce 4)efPecejceve
ye)DTM uee ìHH es õõõõõ Deensle.
1)SkeÀ 2)oesve 3)leerve 4)®eej
keÀ)õõõõõ -³ee keÀeUele ceeveJeer ueeskeÀmebK³ee Jesieeves Jee{ueer.
1)Paleolithic 2)Neolithic
3)DeewÐeesefiekeÀ ¬eÀebleer 4)JejerueHewkeÀer keÀesCeleener He³ee&³e veener
[)õõõõ ³ee K eb[ele peemle peeieeflekeÀ ueeskeÀmebK³ee SkeÀJeìueer Deens.
1)DeeefMe³ee 2)DeeefÖeÀkeÀe 3)³egjesHe 4)Dee@mì^sefue³ee
3.15Gllejs
1)®etkeÀ keÀer yejesyej
De)®etkeÀ ye)®etkeÀ keÀ)®etkeÀ [)®etkeÀ F)®etkeÀmunotes.in
85
2)ieeUuesu³ee peeiee Yeje.
De)122 ye)oerIee&³eg<³e keÀ)kesÀjU [)efkeÀceeve efJekeÀeme O³es³e / GefÎ<ì
F)je<ì^er³e ueeskeÀmebK³ee OeesjCe
3)yengHe³ee&³eer ÒeMve
De)2 ye)3 keÀ)3 [)1 F)1
3.16leebef$ekeÀ Meyo Je l³eeb®es DeLe&
peveieCevee (Census) oj one Je
2010 meeueer ÒekeÀeefMele Peeuesu³ee meb³egkeÌle je<ì^ mebIeìves®³ee Human
Development Report ceO³es efuebbie YesoYeeJe keÀmee Deens ns oMe&efJeCeeje ne efveoxMeebkeÀ Deens.
3.17ke=Àleer / GHe¬eÀce
legce®³ee efce$eebmeeþer ÒeMveeJeueer le³eej keÀje l³eele Heg{erue IeìkeÀeb®ee DebleYee&Je keÀje.
1)l³eeb®³ee kegÀìgbyee®eer mee#ejles®eer HeeleUer.
2)cegueeR®³ee efMe#eCeeyeeyele®eer peeie=leer
3)RTE
3.18meboYe&
Basics in Environ mental Studies -Dr. Pushpendra.
Environmental Management, Swapan Deb.
Human Geography -Majid Hussain
World Development Report
Census of India, 2011
munotes.in
86
IeìkeÀ -4
veeiejerkeÀjCe Je He³ee&JejCe
³ee ÒekeÀjCee®ee DeY³eeme kesÀu³eeJej Heg{erue IeìkeÀ legcneuee mecepeleerue.
IeìkeÀ j®evee :
4.1 GefÎ<ì s
4.2 ÒemleeJevee
4.3 efJe
De) J³eeK³ee
ye) Yeejleeleerue veeiejerkeÀjCee®ee keÀue
keÀ) veeiejerkeÀjCee®eer keÀejCes
4.5 mLeueebleje®eer mecem³ee Je veeiejer He³ee&JejCe
4.5.1 mLeueebleje®eer J³eeK³ee
4.5.2 mLeueebleje®es ÒekeÀej
4.5.3 veeiejerkeÀjCee®es HeefjCeece
De) yeoueles YetceerGHe³eespeve
ye) ieoea DeeefCe veeiejer meeOevemebHeÊeerJejerue leeCe
keÀ) nJee Je HeeC³ee®ee Nneme
[) ceeleer®eer OetHe DeeefCe l³ee®ee pewJeefJeefJeOelesJej nesCeeje HeefjCeece
4.6 veeiejer Deewef
4.7.1 mceeì& Menjeb®eer meb keÀuHevee
4.7.2 íesìîee Menjeb®eer ceesnerce
4.7.3 íesìîee Menjeb®es HeÀe³eos
4.7.4 mceeì& Menjeb®eer JewefMe<ìs / IeìkeÀ
4.7.5 mceeì& MenjebJej DeeOeeefjle efJekeÀemee®es Òeefleceeve
4.7.6 mceeì& MenjebHeg{erue DeeJneves
4.8 meejebMe
4.9 legce®eer Òeieleer leHeemee / mJeeO³ee³e
4.10 GÊejsmunotes.in
87
4.11 leebef$ekeÀ Meyo Je l³eeb®es DeLe&
4.12 GHe¬eÀce
4.13 meboYe&
4.1GefÎ<ìîes
³ee Heeþe®ee DeY³eeme kesÀu³eeveblej legcneuee Heg{erue IeìkeÀ mecepeleerue
peeieeflekeÀ HeeleUerJej veeiejer Jeml³eeb®³ee Jee{er®e er mecem³ee
DeefleefjkeÌle veeiejerkeÀjCee®eer mecem³ee
mceeì& Menjeb®eer mebkeÀuHevee
veeiejer ueeskeÀmebK³es®es Deeke=ÀleeryebOe
4.2ÒemleeJevee
veeiejerkeÀjCe ner veiejebceO³es ªHeeblej nesC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee Deens, ûeeceerCe Yeeieeletve veiejebkeÀ[ s
ueeskeÀeb®es mLeueeblej nesles l³eecegUs Menjeb®es iegCeOece& Je l³eeb®ee ªHeekeÀej (Morphology) yeouelees.
MenjebceOeerue veeiejerkeÀjCe Jee{le peeleevee Menjebleerue efJeefJeOe mecem³eebceO³es -Òeot
I³eeJ³ee ueeieleele. ³ee ÒekeÀej®³ee mecem³eebJej GHee³e cnCetve jep³ekeÀlex Je efve³eespevekeÀej ³eebveer mceeì&
Menjeb®ee He³ee&³e MeesOeuee Deens. l³ee®eÒeceeCes ef®ejbleve Menjeb®³ ee efJekeÀemeemeeþer Òe³elve nesle Deensle.
veeiejerkeÀjCeecegUs F.me. 2050 He³e¥le veeiejer ueeskeÀmebK³esle 2.5 Deypeeb®eer Jee{ nesC³ee®eer Meke̳elee
Deens. ³eeHewkeÀer 90… Jee{ ner DeeefMe³ee Je DeeefÖeÀkeÀe ³ee osM eeble nesF&ue Demes meb³egkeÌle je<ì^ mebIeìvesuee
Jeeìles.
4.3efJe
ueeskeÀmebK³esHes#ee veeiejer ueeskeÀmebK³ee Jee{uesueer Dee{Uueer Je l³eeveblej veiejeb®eer Jee{ nesle®e je efnueer Je
l³eecegUs Jee{CeeN³ee veiejeb®es efve³eespeve keÀjCes Del³eeJeM³ekeÀ Peeues Deens. Flej efJekeÀmeveMeeruemunotes.in
88
osMeebÒeceeCes Yeejleelener veeiejerkeÀjCe Jee{le®e Deens. veeiejer ÒeosMeele veeskeÀN³ee GHeueyOe Demeleele,
veeiejer megefJeOee GÊece Dem eleele, JewÐekeÀer³e megefJeOee megOeeefjle Demeleele. lemes®e efMe#eCee®³eener mebOeer
GHeueyOe Demeleele. yeebOekeÀece ceesþîee ÒeceeCeeJej nesle jneles Je l³eecegUs DeLe&J³eJemLesueener Jesie ³eslees.
l³ee®eyejesyej veeiejerkeÀjCeecegUs PeesHe[HeÆîee Jee{leele. meeOevemebHeÊeerJejerue leeCe Jee{lees.
Òeot
4.4veeiejerkeÀjCee®eer mebkeÀuHevee
De)J³eeK³ee -
Yeejleer³e peveieCevee keÀe³ee&ue³eeves 1961 meeueer veiejeb®eer J³eeK³e e le³eej kesÀueer. leer Heg{erue
ÒeceeCes Deens.
1)veiej ³ee J³eeK³esle veiejHeeefuekeÀe, ceneveiejHeeefuekeÀe, ke@ÀvìespeceWì efkebÀJee efJeefMe<ì GÎsMeeves le³eej
kesÀuesuee veeiejer efJeYeeie ³eeb®ee meceeJesMe neslees.
2)Keeueerue efvekeÀ
2)Heg©
veeiejer #es$e (Urban Area) -
Jejerue efvekeÀ
Menjeble / veiejele jneCeeN³ee ueeskeÀmebK³esle nesCeejer Jee{.
veeiejerkeÀjCe (Urbanization) -
osMeeleerue Menjele jneCeeN³ee ue eskeÀeb®es ÒeceeCe.
veeiejer SkeÀ$eerkeÀjCe (Urban Agglomeration) -
veiejeb®³ee oeì ueeskeÀJemleer®³ee ÒeosMee®es ÒeceeCe.
veeiejer HewÀueeJe (Urban Sprawl) -
veiejeb®eer meYeesJeleeue®³ee ûeeceerCe ÒeosMeeJej nesCeejer Deefve³ebef$ele Je yesmegceej Jee{. DeMeer Jee{
efve³eesefpele vemeu³eeves DeveskeÀ mecem³ee efvecee&Ce nesleele.
Òeceneveiej (Megacity) -
one oMeue#eebHes#ee (10 Million) peemle ueeskeÀJemleer DemeCeeN³ee Menjebvee ceneveiejebvee
Òeceneveiej Demes mebyeesOeues peeles.munotes.in
89
ye)Yeejleeleerue veeiejerkeÀjCee®eer JewefMe<ìs / keÀue -
1)meJe& keWÀêMeeefmele ÒeosMeebceO³es efouueer (97.5…) Je ®eboerie[ (97.25…) ³ee oesve keWÀêMeeefmele
ÒeosMeebceOeerue veeiejerkeÀjCee®es ÒeceeCe meJee&efOekeÀ Deens.
2)`ieesJee' ns meJee&efOekeÀ veeieje rkeÀjCe Peeuesues jep³e Deens. (62.2…)
3)kesÀjUceOeerue veeiejer ueeskeÀmebK³es®es ÒeceeCe 47.7… Deens.
4)F&Meev³eskeÀ[erue je<ì^ebceO³es efcePeesjece ³ee jep³eeleerue veeiejer ueeskeÀmebK³es®es ÒeceeCe peemle Deens.
(51.5…)
5)efncee®eue ÒeosMe (10.0…)
efyenej (11.3…)
Deemeece (14.1…) Je
Deesefjmee (16.7…) ³ee jep³eebceO³es veeiejerkeÀjCee®es ÒeceeCe keÀceer Deens.
6)ceneje<ì^ veeiejerkeÀjCee®es ÒeceeCe 13.5… Deens.
7)2011 ®³ee peveieCevesvegmeej iesu³ee oMekeÀele Yeejleele 2774 veiejs veJ³eeves efJekeÀefmele Peeueer.
8)veiejeleerue ueeskeÀmebK³ee Jee{er®es ÒeceeCe 31.8… Deens.
2001 meeueer Yeejleeleerue 35 oMeue#eer Menjs nesleer lej 2011 meeueer ner mebK³ee 53
He³e&ble Jee{ueer.
keÀ)veeiejerkeÀjCee®eer keÀejCes -
1)DeewÐeesefiekeÀjCe -
DeewÐeesefiekeÀjCeecegUs DeveskeÀebvee jespeieej efceUlees. GÐeesieOebÐee®³ee Mespeejer ueeskeÀJemleer Jee{le
peeles Je l³eecegUs veeiejerkeÀjCee®es ÒeceeCe Jee{les.
2)meeceeefpekeÀ IeìkeÀ Je veiejeb®es HeÀe³eos -
yengleskeÀ efJekeÀmeveMeerue Òeos Meebleerue ueeskeÀ Jesieeves veiejebkeÀ[s DeekeÀef
ÒeceeCe Jee{les.
3)jespeieeje®³ee mebOeer -
MenjebceO³es efJe efJeOe ÒekeÀej®es jespeieej GHeueyOe Demeleele Je l³eecegUs MenjebceO³es
ueeskeÀmebK³es®eer Jee{ Jesieeves nesles Je ueeskeÀmebK³es®eer oeìer nesles.
4)DeeOegefvekeÀerkeÀjCe -
Menjer Yeeieele DeeOegefvekeÀ leb$e%eeve, ®eebieu³ee megefJeOee, oUCeJeUCee ®³ee mees³eer, JewÐekeÀer³e
megefJeOee ®eebieu³ee Demeu³eecegUs MenjebkeÀ[s mLeueeblejerle ³esleele.
5)mLeueeblej -
ûeeceerCe Yeeieeletve MenjebkeÀ[s Je íesìîee MenjebkeÀ[tve ceesþîee MenjebkeÀ[s Jesieeves mLeueeblej
nesles.munotes.in
90
6)ueeskeÀmebK³es®eer vew meefie&keÀ Jee{ -
Menjebleerue ueeskeÀmebK³es®es ÒeceeCe peemle Demeles Je l³eecegUs Menjebleerue vewmeefie&keÀ ueeskeÀmebK³ee
Jee{ner peemle Demeles.
4.5mLeueebleje®³ee mecem³ee Je veeiejer Jee{
4.5.1 mLeueebleje®eer J³eeK³ee :
`mLeueeblej' cnCepes keÀe³e?
ueeskeÀeb®³ee SkeÀe efþkeÀeCeeJe©ve ogmeN³ee efþkeÀeCeer peeC³ee®³ee Òeef¬eÀ³esme mLeueeblej Demes
mebyeesOeues peeles. mLeueebleje®eer keÀejCes DeeefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ, jepekeÀer³e efkebÀJee He³ee&JejCe efJe
cenÊJee®es Demeleele. mLeueebleje®ee HeefjCeece p³ee efþkeÀeCeeJe©ve mLeueeblej nesles l³ee efþkeÀeCeeJej
lemes®e p³ee efþkeÀeCeer mLeueeblej nesles l³ee efþkeÀeCeeJej DeMee oesvner efþkeÀe Ceer neslees.
SsefleneefmekeÀ keÀeUeHeemetve ceeveJe ®eebieu³ee megefJeOee / mebOeer, Meslepeceerve, veeskeÀjer / jespeieej,
Oeeefce&keÀ keÀejCes, efMe#eCe, meeceeefpekeÀ Je meebmke=ÀeflekeÀ keÀejCes, jepekeÀer³e keÀejCes (Refugee )
DeeHeÊeer (YetkebÀHe, Hetj) DeMee DeveskeÀ keÀejCeebcegUs mLeueeblej keÀjerle Deens.
{keÀue IeìkeÀ (Push) Dees{ IeìkeÀ (Pull)
ÒeefleketÀue He³ee&JejCe GÊece jespeieej megefJeOee
DeeHeÊeer Oeeefce&keÀ keÀejCes
jepekeÀer³e efveJee&efmele meeceeefpekeÀ keÀejCes (ueive)
efMe#eCe, jespeieej F. meOeeR®ee DeYeeJe efMe#eCe
4.5.2 mLeueebleje®es ÒekeÀej :
De)cetU efþkeÀeCeeJe©ve -
1)Debleie&le mLeueeblej -osMeeleu³ee SkeÀe Yeeieeletve ogmeN³ee Yeeieele nesCeejs mLeueeble j. Goe.
ûeeceerCe les ûeeceerCe, veeiejer les veeiejer, û eeceerCe les veeiejer, veeiejer les ûeeceerCe, ³eeHewkeÀer ûeeceerCe les veeiejer
mLeueeblej Yeejleele DeefOekeÀ ÒeceeCeele nesles.
2)Deeblejje<ì^er³e mLeueeblej -
veeskeÀjer, efMe#eCe, ueive efkebÀJee GÊece peerJeve peieC³eemeeþer Deeblejje<ì^er³e mL eueeblej kesÀues
peeles.
ye)mebK³esJe©ve
1)Jew³eeqkeÌlekeÀ mLeueeblej -
Jew³eeqkeÌlekeÀ F®íe, iejpee ³eeb®eer Hetle&lee keÀjC³eemeeþer SKeeoer J³ekeÌleer mLeueeblej keÀjles
l³eeuee Jew³eeqkeÌlekeÀ mLeueeblej Demes mebyeesOeues peeles.munotes.in
91
2)ieìeves ne sCeejs mLeueeblej -
³eeceO³es SKeeÐee ceesþe ieì efkebÀJee peemle J³ekeÌleer SkeÀef$eleefjl³ee mLeueeblej keÀjleele. kegÀìgbyes,
meceepe efkebÀJee JesieJesieUs ueeskeÀ ®eebieu³ee mebOeer®³ee DeeMesves mLeueeblej keÀjleele. Yeejleele 1947 meeueer
HetJe& Je HeefM®ece HeeefkeÀmleeveeletve megceejs 10 oMeue#eeHes#ee peemle ueeskeÀ Yeejleele Deeues. ns kegÀìgbyee®es Je
meceepeeb®es mLeueeblej nesles.
keÀ)He³ee&³eevegmeej (Choice) :
1)mJes®ísves -J³ekeÌleeriele F®ísvegmeej J³ekeÌleer efkebÀJee meceepe mLeu eeblej keÀjlees.
2)peyejomleerves -keÀener JesUe F®íe vemeleeveener HeefjefmLeleervegmeej peyejomleerves mLeueeblej keÀjeJes
ueeieles. Goe. 1947 meeueer Yeejlee®³ee HeÀeUCeer®³ee JesUer efnbot cegefmueceeb®es ceesþîee ÒeceeCeeJej
mLeueeblej Peeues. l³e eveblej®³ee keÀeUele keÀeefMcejer Hebef[leebveer keÀeMceerj ceOetve $eeme Jee®eefJeC³eemeeþer
mLeueeblej kesÀues. ceesþer Oejs yeebOeleevee OejCee®³ee peeiesJej DemeCeeN³ee ueeskeÀebvee ogmejerkeÀ[s mLeueeblejerle
JneJes ueeieles.
mLeueeblejecegUs oesv ner ÒeosMeele -p³ee efþkeÀeCeeJe©ve mLeueeblejerle efveIeeues Je p³ee ÒeosMeele
les Heesnes®eues ³ee oesvner ÒeosMeele keÀesCeles yeoue nesleele les Keeueerue leke̳eele oMe&Jeues Deens.
cetU ÒeosMeeJejerue mLeueebleje®ee
HeefjCeecemLeueeblej Peeuesu³e e ÒeosMeeJej Peeuesuee
HeefjCeece
ueeskeÀmebK³ee keÀceer nesles ueeskeÀmebK³ee Jee{les
cepegj / keÀeceieejeb®eer mebK³ee keÀceer nesles cepetj / keÀeceieejeb®eer mebK³ee Jee{les
mesJee / Jemlet ³eeb®ee JeeHej keÀceer mesJee / Jemlet ³eeb®ee JeeHej Jee{l ees
GlHeVe Je efceUkeÀle keÀceer nesles GlHeVe Je efceUkeÀle Jee{les
peerJevee®eer iegCeJeÊee Jee{les peerJevee®eer iegCeJeÊee keÀceer nesles
efJejU ueeskeÀmebK³ee cnCepes GHeueyOe
meeOevemebHeÊeer®ee ®eebieuee JeeHejoeì ueeskeÀJemleercegUs GHeueyOe m eeOevemebHeÊeerJejerue
leeCe Jee{lees.
4.5.3 veeiejerkeÀjCee®es HeefjCeece :
veeiejerkeÀjCeecegUs SKeeÐee ÒeosMeeleerue ueeskeÀmebK³ee Jee{les. Iejeb®eer mebK³ee Jee{les.
peerJeveÒeceeCeele yeoue neslees. veiejeb®³ee Jee{er®ee HeÀe³eoe Heefjmejeuee nesl ees. veiejs ner Je=×erkeWÀê cnCetve
keÀece keÀjleele. Goe. SKeeÐee keÀejKeevee, osTU ³eeb®³ee meYeesJeleeueer Jemleer Jee{le peeles.munotes.in
92
veeiejerkeÀjCee®es mekeÀejelcekeÀ HeefjCeece veeiejerkeÀjCee®es vekeÀejelcekeÀ HeefjCeece
ûeeceerCe Yeeieeletve veiej ebkeÀ[s ueeskeÀeb®es
mLeueeblej
veiejebceO³es jespeieeje®³ee mebOeer peemle
Demeleele.
JeenletkeÀ Je oUCeJeUCe megefJeOee
Demeleele.
Mew#eefCekeÀ megefJeOee Demeleele.
jneCeerceevee®³ee opee&le Jee{DeefleefjkeÌle ueeskeÀmebK³es®eer mecem³ee
ceneieeF& / j neCeerceevee®es cetu³e
iegvnîeebceO³es Jee{
Òeot
1.yeoueles YetceerGHe³eespeve
2.ieoea Je meeOevemebHeÊeerJej leeCe
3.nJee Je HeeC³ee®eer iegCeJeÊee IemejCes
4.ce=os®ee Nneme Je l³ee®ee pewJeefJeefJeOeles Jej nesCeeje HeefjCeece
1)yeoueles YetceerGHe³eespeve -
MenjebceO³es Iejs, mebmLee, jmles, jsuJes F. DeefOekeÀ ÒeceeCeele Demeleele Je l³eeb®eer Jee{ nesle
peeles. veiejeb®ee efJemleej neslees. yeepet®³ee ûeeceerCe Mesleer®³ee ÒeosMee®es ªHeeblej veiej ele nesles.
HeefjefmLeeflekeÀer meblegueve (Ecological balance) yeoueles. yeebOekeÀece Je Heke̳ee jml³eecegUs
peefceveer®eer HeeCeer Mees
oeìerves jneCes Deejesi³eeuee DeHee³ekeÀejkeÀ Demeles. Iejeb®eer ceeieCeer peemle Demeu³eeves Iejeb®³ee
efkebÀceleer peemle Demeleele. Iejs íesìer Demetve ceneie Demeleele. l³eecegUs ®eeUer Je PeesHe[HeÆîeeb®eer Jee{
nesles. Gb®e ieieve®egbyeer Fceejleer Jee{leele. cegbyeF&leerue SkeÀ le=leer³eebme (33…) ueeskeÀmebK³ee PeesHe[HeÆerle
jneles. PeesHe[HeÆîeebvee keÀener Menjele yemleer cnCeleele. ye´ePeerueceO³es `HeeJesuee' (Favela) Demes
mebyeesOeues peeles.
3)nJee Je HeeC³ee®eer iegCeJeÊee IemejCes -
De)meeb[HeeCeer, DeewÐeesefiekeÀ #es$eeleues Òeotef
meeb[HeeC³ee®³ee veÐee Peeu³ee Deensle.
ye)iee[îeebcegUs nesCeejs Òeot
93
keÀ)keÀ®eN³ee®es ÒeceeCe Menjeble peemle Demeles. keÀ®eN³eecegUs peefceveer®eer iegCeJeÊee Iemejles.
[)iee[îee, keÀejKeeves, HeÀìekesÀ, YeeWies, GlmeJe, OJeveerJeOe&keÀ ³eecegUs veiejebceO³es OJeveerÒeot
veiejeb®eer Jee{ nesleevee Pee[s, JevemHeleer lees[u³ee peeleele. cegbyeF&leerue mebpe³e ieebOeer je<ì^er³e
GÐeevee®es #es$e PeesHe[HeÆîee Je Jeml³eeb®³ee Jee{ercegUs keÀceer Peeu es. l³eecegUs pebieueeleues ÒeeCeer veeiejer
Jemleerle ³esT ueeieues. efieOee[s, He#eer efJeceeveleUebpeJeU Jee{t ueeieues. veiejeb®³ee Jee{eryejesyej®e
Je=#elees[er®es ÒeceeCe Jee{le peeles Je pewJeJeefJeefJeOelee keÀceer nesles.
veeiejerkeÀjCee®³ee Fle j mecem³ee -
1)HeeCeerHegjJeþe Je meeb[HeeC³ee®ee efve®eje -
DeefleefjkeÌle ueeskeÀmebK³escegUs GHeueyOe HeeCeer HegjJeþîeeJejerue leeCe Jee{lees. lemes®e
meeb[HeeC³ee®ee efve®eje keÀjCes keÀþerCe nesles. l³eecegUs HeeCeerìb®eeF& efvecee&Ce nesles Je me eb[HeeC³eecegUs Òeot
2)JeenletkeÀ -
KetHe®e peemle JeneveebcegUs JeenletkeÀ keÀeW[er nesles. JeenletkeÀ mebLe ieleerves nesles. DeHeIeele
Jee{leele. Jeeoe®es Òemebie ³esleele. leeCe Jee{lees.
³ee meJe& mecem³ee mees[efJeC³eemeeþer ®ee bieu³ee efve³eespevee®eer Je otj¢<ìerves mecem³eeb®ee
HeeþHegjeJee keÀjC³ee®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles.
De)ûeeceerCe Yeeieele jespeieeje®eer efveefce&leer keÀjCes -
ûeeceerCe Yeeieele jespeieeje®³ee mebOeer keÀceer Demeu³eecegUs veiejebkeÀ[s mLeueeble j nesles. pej
ieeJeele®e jespeieeje®³ee mebOeer Jee{u³ee lej MenjebkeÀ[s nesCeejs mLeueeblej keÀceer nesT MekesÀue.
ye)ûeeceerCe Yeeieeleerue og
keÀ)Heg{erue Jee{er®es mJeªHe ue#eele IesTve ef®ejbleve efJekeÀeme meeO³e keÀjCeejer Menjs efvecee&Ce keÀjCes .
®eebieu³ee Menj efve³eespeveeletve ns meeO³e keÀjlee ³esF&ue.
veeiejer efJemleej (Urban Sprawl) :
efJekeÀmeveMeerue osMeeleerue Òe®eb[ ve eiejerkeÀjCeecegUs Yetceer GHe³eespeveele yeoue nesleele.
meeOeejCele: Menjeb®eer Jee{ nesles lesJne Menjeueiele®³ee ûeeceerCe YeeieeJej veiejeb®es Deefle¬eÀceCe nesles.
MeslepeceerveeR®es ÒeceeCe keÀceer nesles. ceeskeÀUîee peeiee, He³ee&JejCee®³ee ¢<ìerv es mebJesoveMeerue Yeeieeb®ee Nneme
neslees. ³eeuee®e veeiejer efJemleej Demes mebyeesOeues peeles. meeOeejCele: Menjeb®³ee meercesueiele, jml³eeueiele
veeiejer efJemleej peemle ÒeceeCeele neslees.munotes.in
94
4.6veeiejer Deewef
mJe³ebHeekeÀ, keÀejKeeves, iee[îee ³ee meJee¥cegUs G< Celee efvecee&Ce nesles Je l³eecegUs Menjele G
5)DeewÐeesefiekeÀ #es$eecegUs leeHeceeve Jee{les.
6)JeenveebcegUs G
Yeejle mejkeÀej®³ee Heg{ekeÀejeves mceeì& Menjeb®eer mebkeÀuHevee 20 Yeejleer³e Menjeble jeyeefJeueer
peeC³ee®es þjues.
1)`mceeì& Menjs' cnCepes keÀe³e?
³ee ÒekeÀej®³ee MenjebceO³es mebmLee, Òeeke=ÀeflekeÀ, meeceeefpekeÀ Je DeeefLe&keÀ IeìkeÀeb®ee meJee¥ieerCe
efJekeÀeme meeO³e keÀjlee ³esF&ue DeMeer mebkeÀuHevee mceeì& Menjeb®³ee efJekeÀemeeletve ceeb[ueer Deens.
2)mceeì& Menjeb®es GefÎ<ì -
Hee³eeYetle megefJeOee HegjefJeCeejs Menj
veeiejerkeÀebvee GÊece ÒekeÀej®³ee megefJeOee
mJe®í Je ef®ejbleve jneCeejs He³ee&JejCe
mecem³eebJej `mc eeì&' GHee³e³eespevee
Yeejle mejkeÀejves Menjeb®³ee efJekeÀemeemeeþer ner veJeer mebkeÀuHevee efJekeÀefmele keÀjC³ee®es þjefJeues
Deens.
1.Hegjsmee HeeCeer HegjJeþe
2.Kee$eer®ee Jeerpe HegjJeþemunotes.in
95
3.meeb[HeeC³ee®eer / Ieve keÀ®eN³ee®eer J³eJemLee
4.keÀe³e&#ece meeJ e&peefvekeÀ JeenletkeÀ J³eJemLee
5.iejeryeebvee HejJe[leerue DeMeer Iejs
6.Fbìjvesì megefJeOee
7.mebieCekeÀerke=Àle J³eJemLeeHeve -F& J³eJemLeeHeve ueeskeÀeb®ee menYeeie
8.ef®ejbleve He³ee&JejCe
9.veeiejerkeÀeb®eer megj#ee -efJeMes
3)mceeì& Menjeb®es meeO³e -
De)DeeefLe&keÀ efJekeÀeme
ye)mLeeefvekeÀ ÒeosMee®ee efJekeÀemeeletve ueeskeÀeb®³ee peerJevee®eer iegCeJeÊee Jee{JeCes.
keÀ)leb$e%eevee®ee ³eesi³e JeeHej.
[)ÒeeosefMekeÀ efJekeÀeme -PeesHe[HeÆîeeb ®es ®eebieu³ee Iejele ªHeeblej
4)mceeì& Menjeb®eer JewefMe<ìîes (veeiejer efJekeÀeme ceb$eeue³e) -
1)YetceerGHe³eespeve -efve³eespeve vemeuesu³ee ÒeosMeeb®es meg³eesi³e efve³eespeve ÒeosMee®ee efJekeÀeme
2)meJee¥vee Iejeb®eer megefJeOee
3)®eebieues j neCeerceeve -ieoea ìeUCes, nJee Òeot
4)ceeskeÀUîee peeiee þsJeCes Je l³eeb®ee efJekeÀeme -yeeiee, KesUe®eer cewoeves, He³ ee&JejCeer³e meblegueve jeKeCes.
5)efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee Jeen letkeÀ megefJeOeeb®ee efJekeÀeme, meeJe&peefvekeÀ JeenletkeÀ.
6)J³eJemLeeHeve efkeÀHeÀe³eleMeerj Je veeiejerkeÀebvee mees³eer®es keÀjCes.
7)Menje®eer DeesUKe efvecee&Ce keÀjCes -l³ee®ee DeeefLe&keÀ GÐeesieevegmeej -Goe. Deejesi³e, efMe#eCe,
keÀuee keÀe wMeu³e, mebmke=Àleer, KesUe®es meeefnl³e, nesefpe³ejer, keÀeHe[, [sDejer F.
8)ÒeeosefMekeÀ efJekeÀeme -keÀceer meeOevemebHeÊeer®ee JeeHej, mJemle mesJee Je DeeHeÊeeRvee leeW[ osC³eeme
me#ece keÀjCes.
5)mceeì& MenjebceOeerue ÒeeosefMekeÀ efJekeÀeme Òee fleceeves -
1)Menjeb®eer megOeejCee (Retrofitting)
2)Menjeb®es vetleveerkeÀjCe (Redevelopment)
3)Menjeb®ee efJemleej (njerle efJekeÀeme)
4)Menjele meJe&$e mceeì& He³ee&³eeb®ee JeeHej
1)Menjeb®eer megOeejCee (Retrofitting) :
meO³ee Demeuesu³ee Iejeb ceO³es / yeebOekeÀeceeceO³es Lees[erMeer megOeejCee keÀMeer keÀjlee ³esF&ue Je
l³eecegUs leer Iejs DeefOekeÀ keÀe³e&#ece Je jneC³eeme DeefOekeÀ ®eebieueer keÀMeer nesleerue ³ee®ee efJe®eej keÀjCes. ns
keÀjleevee mceeì& He³ee&³eeb®ee JeeHej keÀjCes.munotes.in
96
2)Menjeb®es vetleveerkeÀjCe (Redevelopment) :
meO³ee Demeuesu³ee Menjebleerue Yeeieeb®es vetleveerkeÀjCe keÀjCes. keÀceer peeiesle peemle ueeskeÀebvee
meeceeJetve IesC³eemeeþer Gb®e Fceejleer yeebOeCes. Goe. cegbyeF&leerue YeW[er yeepeejceOeerue mewHeÀer ye gNneCeer
DeHeefueHeÌìceWì ÒeespeskeÌì
3)Menjeb®ee (njerle efJekeÀeme) :
ceeskeÀUîee peeiesJej keÀuHekeÀ efve³eespevee®ee JeeHej keÀ©ve meJee¥vee HejJe[leerue DeMeer (efJeMes
iegpejeleceOeerue Menj.
4)Menjele meJe&$e mceeì& He³ee&³eeb®ee JeeHej :
leb$e%eeve, ceeefnleer, DeekeÀ[sJeejer ³ee meJee¥®ee JeeHej mebieCekeÀ ÒeCeeueerle keÀ©ve mesJee megefJeOee
GÊece opee&®³ee osCes. Goe. JeenletkeÀ #es$eelee rue mceeì& He³ee&³eeb®ee Jee{lee JeeHej.
5)mceeì& MenjebHeg{erue DeeJneves :
Yeejle efJekeÀmeveMeerue osMe Deens Je l³eecegUs DeeHeu³eeuee mceeì& Menjeb®³ee efJekeÀemeemeeþer
Yeeb[Jeuee®eer keÀcelejlee peeCeJeles. Menjele Jemleer®eer oeìer Demeu³eeceg Us l³ee efþkeÀeCeer keÀece keÀjCes
keÀþerCe Je JesUKeeT Demeles. meJe& MenjebceO³es meejKee®e Òeeflemeeo efceUsue Demes veener. jepekeÀer³e
efJejesOeecegUsner mceeì& Menjeb®³ee efJekeÀemeeJej HeefjCeece neslees.
4.8meejebMe
DeeOegefvekeÀ peieele Menj eb®ee efJekeÀeme keÀjCes Del³eeJeM³ekeÀ Deens. peieeleerue 50… Hes#ee
peemle ueeskeÀmebK³ee Menjele jneles. keÀesCel³eener efJekeÀemeeuee ³eesi³e He³ee&³e JeeHe©ve Heg{s veslee ³esles.
efJekeÀeme LeebyeefJeC³ee®eer iejpe veener. 1991 meeueer meb³egkeÌle je <ì^ mebIeìvesves ef®ejbleve efJekeÀemee®³ee
Heg{erue leerve IeìkeÀeb®ee JeeHej keÀ©ve veiejeb®ee efJekeÀeme keÀjeJee Demes meg®eefJeues nesles.
1)meeceeefpekeÀ efJekeÀeme
2)DeeefLe&keÀ efJekeÀeme
3)He³ee&JejCeer³e ef®ejbleve efJekeÀeme
yeN³ee®e ef JekeÀmeveMeerue MenjebceO³es ueeskeÀmebK³es®eer mecem³ee ceesþer Deens. l³eebvee mceeì&
Menjeb®ee He³ee&JejCe mvesner He³ee&³e GHe³eesieer He[sue.
4.9legce®eer Òeieleer leHeemee
1)®etkeÀ keÀer yejesyej
De)veeiejerkeÀjCee®³ee Òeef¬eÀ³esle ueeskeÀ ve iejebkeÀ[tve ûeeceerCe YeeieebkeÀ[s peeleele.
ye)ceneveiejebceO³es 5000 ueeskeÀmebK³ee Demeles.munotes.in
97
keÀ)Yeejleeleerue veiejebceO³es ûeeceerCe YeeieebHes#ee peemle ueeskeÀmebK³ee Deens.
[)mLeueeblej kesÀJeU Menjele®e nesles.
F)Menjeb®³ee ³eesi³e efJeke ÀemeeÜejs He³ee&JejCe meblegueve Meke̳e Deens.
2)ieeUuesu³ee peeiee Yeje.
De)Yeejleeleerue veiejeb®eer J³eeK³ee õõõõ -Je
ye)ye´ePeerueceO³es PeesHe[HeÆîeebvee õõõõö cnCeleele.
keÀ)õõõõö cegUs c eeskeÀUîee peeieebJej mceeì& He³ee&³eeb®ee JeeHej keÀjCes Meke̳e Deens.
[)õõõõ -ne mLeueeblejeleerue {keÀue IeìkeÀ Deens.
F)õõõõ -ns Yeejleeleues Heefnues mceeì& Menj nesF&ue.
3)yengHe³ee&³eer ÒeMve :
De)õõõõ -ne He³ee&³e meO³ee®³ee Menjeb®es mceeì& MenjebceO³es ªHeeblej keÀjC³eeme
JeeHejuee peelees.
1)Menjeb®es vetleveerkeÀjCe 2)Menjeb®eer megOeejCee
3)meeJe&ef$ekeÀ efJekeÀeme 4)Lees[îee megOeejCee
ye)õõõõ ³ee jep³eele / keWÀêMeeefmele ÒeosMeele meJee&efOekeÀ veeiejer ueeskeÀmebK³ ee Deens.
1)NCT efouueer 2)ceO³e ÒeosMe 3)Deemeece 4)ieesJee
keÀ)veeiejerkeÀjCee®ee õõõõõ -ne mekeÀejelcekeÀ HeefjCeece Deens.
1)jespeieej 2)JeenletkeÀ 3)Nneme 4)Òeot
1)HeefM®ece yebieeue 2)Hebpeeye 3)ceneje<ì^ 4)leeefceUvee[t
F)peyejomleer®es mLeueeblej õõõõ cegUs nesles.
1)jespeieej 2)efMe#eCe
3)³eg× 4)meeceeefpekeÀ Yesìer
4.10 Gllejs
1)®etkeÀ keÀer yejesyej
De)®etkeÀ ye)®etkeÀ keÀ)®etkeÀ [)®etkeÀ F)yejesyej
2)ieeUuesu³ee peeiee Yeje.
De)1961 ye)HeÀeJesuee keÀ)nefjle efJekeÀeme [)DeeHeÊeer F)YegJevesMJej
3)yengHe³ee&³eer ÒeMve
De)2 ye)1 keÀ)1 [)3 F)3munotes.in
98
4.11 leebef$ekeÀ Meyo Je l³eeb®es DeLe&
veeiejerkeÀjCe (Urbani sation )ûeeceerCe Yeeiee®es veiejebceO³es ªHeeblej nesCes.
mceeì& Menj (Smart City) -
meO³ee®eer Je veJeer Menjs efve³eespeve keÀ©ve efJekeÀefmele keÀjC³ee®eer veJeer He×le.
4.12 ke=Àleer
legce®³ee efce$e cew$eerCeeRMeer yeesuee Je les efkeÀleer Deb lejeJe©ve legce®³ee mebmLesle ³esleele les veeWoJetve
I³ee. vekeÀeMeeJej ns efyebot mLeeHeve keÀ©ve legce®³ee mebmLes®es efJemleej#es$e keÀe{e.
4.13 meboYe&
Basics in Environmental Studies -Dr. Pushpendra.
Environmental Management, Swapan Deb.
Minist ry of Urban Development official website for smart cities.
The Sage Handbook of Environment & Society, Word Huge eds.
munotes.in
99
IeìkeÀ -5
vekeÀeMee Meem$eer³e leb$es
IeìkeÀ j®evee :
5.1 vekeÀeMee Meem$eer³e leb$eeb®eer iejpe
5.2 vekeÀeMeeMeem$eer³e leb$eeb®es HeÀe³eos Heg{erueÒeceeCes Deensle
5.3 vekeÀeMeeMeem$eer³e leb$es
5.1vekeÀeMee Meeñeer³e leb$eeb®eer iejpe
ÒemleeJevee –
DeeHeCe jespe efJeefJeOe ÒekeÀej®eer meebeqK³ekeÀer³e ceeefnleer JeeHejlees. Goe. JesU, Deblej, Jepeve,
leeHeceeve, Hepe&v³eceeve, cetu³e, meJeuele, npesjer, Hejer#esleerue iegCeeb®eer ìkeÌkesÀJeejer F.
³ee®eÒeceeCes mebK³eeMeem$e%e, efve³eespeve le% e JesieJesieȳee ÒekeÀej®eer meebeqK³ekeÀer³e DeekeÀ[sJeejer
JesieJesieȳee keÀejCeebmeeþer JeeHejleele.
DeeHeu³eeHewkeÀer yeN³ee®e peCeebvee ieefCele efJe
meebeqK³ekeÀer³e leb$eeb®³ee JeeHejeves, vekeÀeMeeMeem$eer leb$eeb®³ee JeeHejeves efkeÀ®ekeÀì DeekeÀ[sJeejer /
ceeefnleer DeeHeCe DeekeÀ
1)mLeeveebefkeÀle mlebYe (Located Bars )
2)mLeeveebefkeÀle Jele&gUs (Located circles )
3)efJeYeeefpele Jele&gUs (Pie chart )
4)DeeesIeoMe&keÀ vekeÀeMee (Flow Map )
5)meceoeìeroMe&keÀ vekeÀeMee (Isopleth Map )
6)ÒeosMeoeìeroMe&keÀ vekeÀeMee (Choropleth Map )
7)efìbyeeb®ee vekeÀeMee (Dot Map )
8)ef®e$eeke=Àleer (Pictogram )munotes.in
100
5.2vekeÀeMeeMeem$eer³e leb$eeb®es HeÀe³e os Heg{erueÒeceeCes Deensle
1)YeewefceeflekeÀ DeekeÀej -mlebYe Jele&gUs, efJeYeeefpele Jele&gUs ³eebvee JewefMeäHetCe& YeewefceeflekeÀ DeekeÀej
Demeleele, DeeefCe les DeekeÀej DeekeÀ
DeekeÀ[s efueefnleevee 1Hes#ee9ne DeekeÀ[e 9HeìeRveer ceesþe Deens cnCetve DeeHeCe lees 9Heì ceesþe
efuenerle veener.
HeCe ner®e DeekeÀ[sJeejer p³eeJesUer DeeHeCe Deeke=Àleer®³ee ceeO³eceeletve meeoj keÀjlees l³eeJesUer 9
meeþer keÀe{uesueer Deeke=Àleer cee$e 9Heì ceesþer Demeles.
cnCepes®e vekeÀeMeeMeem$eer³e leb$eeb®³ee JeeHejecegUs DeefMeef#ele -De[eCeer ceeCem eeueener 1Je9ceOeerue
HeÀjkeÀ ®eìkeÀve keÀUt MekeÀlees.
3)DeekeÀ
Jeeìleele. cegueer DeekeÀ
Deeke=Àleerleerue ueneve ce esþîee mebK³eeceOeerue HeÀjkeÀ keÀUlees Je Jee®ekeÀeHe³e¥le ceeefnleer Heesnes®eles.
4) Deeke=Àleer JesieUer mJeleb$e Demeles -Deeke=Àl³ee Je vekeÀeMes meeOeejCele: Dee³eleeke=Àleer ®eewkeÀìerle
keÀe{ues peeleele. l³eecegUs les Flej ceeefnleerHes#ee Jes ieUs efomeleele. ceeefnleerle efcemeUtve peele veener.
l³eecegUs les DeeHeues ue#e JesOetve Iesleele. Deeke=Àleerle DemeCeeN³ee ceeskeÀȳee peeiescegUsner Deeke=Àleermunotes.in
101
GþeJeoej efomeles. Goe. SKeeoe Heg{ejer mìsspeJej, ieoeaHeemetve JesieUe Demesue lej l³ee ®³eekeÀ[s
ueies®e ue#e peeles HeCe lees®e Heg{ejer ieoeale Demesue lej ®eìkeÀve DeesUKet ³esle veener.
5)ef®e$eeb®ee JeeHej -DeeHeueer efMekeÀC³ee®eer ÒeefkeÀ³ee ef®e$eeb®³ee JeeHejeves®e meg© nesles. Goe .A for
Apple lemes®e jsuJes®³ee [y³eeJejerue efk ebÀJee Meew®eeue³eeJejerue ceefnues®es ef®e$e SKeeÐee De[eCeer
ceefnuesueener mecepet MekeÀles. keÀejCe MeyoebHes#ee ef®e$es DeefOekeÀ ÒeYeeJeer Demeleele .One picture
is equivalent to 1000 words.
peieele DeveskeÀ Yee
Deeke=Àleer®ee JeeHej kesÀuee peelees. G oe.-Jeveebmeeþer Pee[e®es ef®e$e ueeskeÀmebK³ee oeKeefJeC³eemeeþer
ceeCemee®es ef®e$e.
6)leke&Àmebieleer (Logical Reasoning )-efJeefJeOe vekeÀeMeeMeem$eer³e leb$eele efJeefMe<ì
ÒekeÀej®ee leeeqlJekeÀ Hee³ee Demelees. lees mecepetve IesCes meesshes nesles.
1)mlebYe(Bars)-ner js
2) Jele&gU (Divided Circles )-ner #es$eer³e(Areal)Deeke=Àleer Deens. ³eeceO³es Jele&gUe®es
#es$eHeÀU ns Deeke=Àleer®³ee ÒeceeCeele Demeles. ceesþîee mebK³esmeeþer ceesþs Jele&gU lej íesìîee
mebK³esmeeþer íesìs Jele&gU keÀe{leele.
munotes.in
102
3) efJeYeeefpele Jele&gU -(Divided Circles )-efouesu³ee DeekeÀ[sJeejerleerue Yeeie ns
Jele&gUKeb[ebves oMe&efJeues peeleele. Jele&gUe®ee HetCe& keÀesve ne 360 Demelees. SketÀCe DeekeÀ[sJeejer
ner 360Deens Demes ceevetve DeekeÀ[sJeejerleerue Yeeie l³ee ÒeceeCeele keÀe{leele. l³eecegUs
Jele&gUKeb[e®es legkeÀ[ s / Yeeie ns l³ee DeekeÀ[sJeejer®³ee meceÒeceeCeele Demeleele.
4)meceoeìer Je ÒeosMeoeìeroMe&keÀ vekeÀeMes. (Isopleth and Choropleth
maps )³ee oesvner vekeÀeMeeMeem$eer³e leb$eele js
ner keÀceer Ievelee oMe&efJeles.
5)DeesIeoMe&keÀ vekeÀeMee –(Flow map )–yeeCe ne efoMee oMe&ef Jelees Je DeesIejs
js
lejkeÀ keÀ[s peeCeeN³ee ceeuee®es ÒeceeCe keÀceer Deens.
6)ef®e$eeke=Àleer (Pictogram )-³ee vekeÀeMeeMeem$eer³e leb$eele DeekeÀ[sJeejer meg³eesi³e
ef®e$eeb®³ee meene³³eeves oMe&efJeueer peeles. Goe. Jeves oeKeefJeC³eemeeþer Pee[e®es ef®e$e. ³eeceO³es
oesve ÒekeÀej Deensle.
De)ef®e$eeb®ee DeekeÀej meejKee®e -Goe. SkeÀe J³eekeÌleer®es ef®e$e cnCepes 10,000
ueeskeÀmebK³ee Demes ceeveu³eeme 50,000 ueeskeÀmebK³ee oMe&efJeC³eemeeþer (10,000
550,00 ) 5 ef®e$es keÀe{eJeer ueeieleerue.munotes.in
103
ye)ef®e$eeb®ee DeekeÀej ueneve ceesþe -³eeceO³es ueneve DeekeÀ[sJeejermeeþer íesìs ef®e$e lej
ceesþîee DeekeÀ[sJeejermeeþer ceesþs ef®e$e keÀe{leele.
5.3vekeÀeMeeMeem$eer³e leb$es
1)mLeeveebefkeÀle mlebYe –mlebYe ner js
mlebYe vekeÀeMeeJej ³eesi³e peeieer keÀe{u³eeme l³eebvee mLeeveebefkeÀle mlebYe Demes mebyeesOeues peeles.
mlebYee®es De®etkeÀ efkebÀJee Deboepes cetu³ e keÀe{C³eemeeþer mlebYee®³ee Gb®eer®eer leguevee met®eerceO³es
efouesu³ee mlebYeeMeer keÀjeJeer ueeieles. pej ner Gb®eer met®eerleerue mlebYeeMeer pegUueer lej mlebYee®es
De®etkeÀ cetu³e meebieCes Meke̳e Demeles. HeCe pej vekeÀeMeeleerue mlebYeeleerue Gb ®eer met®eerleerue mlebYee®³ee
Gb®eerMeer pegUle vemesue lej De®etkeÀ cetu³e meebielee ³esCeej veener. DeMeeJesUer Deboepes cetu³e meebefieleues
peeles.
mlebYe GYes efkebÀJee Dee[Jes keÀe{lee ³essleele. HeCe meJe& mlebYeeb®eer Gb®eer meejKeer DemeCes DeeJeM³ekeÀ
Deens.
ueeskeÀmebK³ee, DeewÐees efiekeÀ GlHeeove, Oeev³e GlHeeove, Keefvepe GlHeeove, Hepe&v³eceeve
oMe&efJeC³eemeeþer mlebYe keÀe{ues peeleele.munotes.in
104
munotes.in
105
2)mLeeveebbefkeÀle Jele&gUs
Jele&gU ner #es$ eHeÀUelcekeÀ Deeke=Àleer Deenss. cnCepes®e ÒeceeCeyeOo Jele&gUeble Jele&gUeb®es #es$eHeÀU
DeekeÀ[sJeejer®³ee ÒeceeCeele Demeles.
Jele&gUs vekeÀeMeeJej ³eesi³e peeieer keÀe{u³eeme l³eebvee `ÒeceeCeyeOo Jele&g&Us' Demes mebyeesOeues peeles.
vekeÀeMeele erue Jele&g¥Ueb®³ee DeekeÀeje®eer (J³eemee®eer) leguevee met®eerle efouesu³ee Jele&gUeb®³ee
J³eemeeMeer keÀ©ve DeeHeu³eeuee Jele&gUe®es cetu³e (De®etkeÀ efkebÀJee Deboepes) keÀUt MekeÀles.
ueeskeÀmebK³ee, Oeev³e GlHeeove Jele&gUeb®³ee meene³³eeves oeKe efJelee ³esles.
munotes.in
106
3)efJeYeeefpele Jele&gUs
efJeYeeefpele Jele&gUeb®ee JeeHej SKeeÐee IeìkeÀebleerue GHeefJeYeeie oMe&efJeC³eemeeþer kesÀuee peelees. Goe.
SKeeÐee efþkeÀeCeer JeeHejC³eele ³esCeejer efJeefJeOe ÒekeÀej®eer Gpee& -peueefJeÐegled, Deeweq< CekeÀ Gpee&, DeCet
Gpee&. Fl³eeoer.
³ee ÒeosMeemeeþer keÀe{C³eele Deeuesues Jele&gU ns l³ee ÒeosMeemeeþer JeeHejC³eele ³esCeejer SketÀCe Gpee&
oMe&Jesue. ner Gpee& cnCepes Jele&gUe®ee SketÀCe keÀesve 360 Demes ceevetve l³eeme Gpex®es Flej ÒekeÀej
l³eeb®³ee ÒeceeCeevegmeej oMe&efJelee ³esleerue. Goe.
peueTpee& -50…
Deeweq
SketÀCe–100…
peueTpee&
100…50…
360…180…360ƒ50 0† 180100
Deeweq
360…360ƒ40 0† 144100
DeCetTpee&
100…10…
360…360ƒ10 0† 36100
munotes.in
107
munotes.in
108
4)ÒeosMeoeìeroMe&keÀ vekeÀeMee (CHOROPLETH )
CHORO cnCepes ÒeosMe Je PLETH cnCepes Ievelee, DeeefCe l³eecegUs ÒeosMeoeìeroMe&keÀ
vekeÀeMeeble ueeskeÀmebK³es®³ee Ieveles®es ef JelejCe ÒeMeemekeÀer³e /MeemekeÀer³e ÒeosMeele oMe&efJeues peeles.
mejkeÀejleHexÀ oj 10 Je
meebeqK³ekeÀer³e ceeefnleer menpe GHeueyOe nesles. DeMeer ceeefnleer ÒeHeosMeoeìeroMe&keÀ vekeÀeMeeÜejs
(CHOROPLETH )oMe&efJelee ³esles.
meebeqK³ekeÀer³e ceeefnleer ÒeosMeoeìeroMe&keÀ vekeÀeMeele oeKeefJeleevee SKeeÐee ÒeosMeeleerue efJeefMeä
IeìkeÀe®es (Goe. ueeskeÀmebK³ee) efJelejCe mecepeCes meesHes JneJes ³eemeeþer ceeefnleer®es 4 -5 ieìebceO³es
efJeYeepeve kesÀues peeles. ³ee Òel³eskeÀ ieìemeeþer js
peemle Ievelee oMe&efJeC³eemeeþer ie[o íìs®ee Je keÀceer Ievelee oMe&efJeC³eemeeþer efJejU íìs®ee
JeeHej kesÀuee peelees.
munotes.in
109
munotes.in
110
De)meceoeìer oMe&keÀ vekeÀeMee (ISOPLETH MAP )
ISO cnCepes mece Je PLETH cnCepes Ievelee. meceoeìeroMe&keÀ vekeÀeMeele meceeve Ievelee
cetu³e DemeCeeN³ee js
keÀceer Ievelesmeeþer efJejU íìs®ee JeeHej kesÀuee peelees.
leeHeceeve, Hepe&v³eceeve, Jee³egYeej, F. IeìkeÀ oMe&efJeC³eemeeþer meceoeìer oMe&keÀ vekeÀeMee®ee
JeeHej kes Àuee peelees. (³ee IeìkeÀeb®ee ÒeMeemekeÀer³e meercesMeer -Administrative Boundaries
mebyebOe vemelees)efJelejCe oMe&efJeC³eemeeþer mececetu³e js
met®eermunotes.in
111
5)efìbye oMe&keÀ vekeÀeMee :
efJelejCe oMe&efJeC³eemeeþer efìbyeeb®ee JeeHej kesÀuee peelees. Ievelee oMe&efJeC³eemeeþer JeeHejuee
peeCeeje ne vekeÀeMee®ee SkeÀ ÒekeÀej Deens. ne keÀe{C³eemeeþer Je mecepeC³eemeeþe r ner Del³eble meesHee
Demelees.munotes.in
112
efìbye oMe&keÀ vekeÀeMeeyeeyeleerle Keeueerue yeeyeer ue#eele I³eeJ³ee ueeieleele.
1)efìbyee®ee DeekeÀej -efìbyes ner Deefle ceesþer efkebÀJee Deefle ueneve Demetve ve³esle. vekeÀeMee®³ee
DeekeÀejevegmeej efìbyeeb®ee DeekeÀej þjJeeJee.
2)efìbyeeb®es cet u³e-Òel³eskeÀ efìbyeeuee SkeÀ efJeefMe<ì cetu³e Demeles. efìbyeeb®es cet u³e ns vekeÀeMee®ee DeekeÀej
Je efìbyeeb®ee DeekeÀej efJe®eejele IesJetve keÀeUpeerHetJe&keÀ þjJeeJes.
3)efìbyeeb®eer peeiee -He=LJeer®ee He =<þYeeie mejmekeÀì meJe& efþkeÀeCeer meejKee veener. l³eecegUs efìbyeeb®³ee
j®evesmeeþer ³ee®eener efJe®eej keÀjeJee ueeielees.
munotes.in
113
6)DeesIeoMe&keÀ vekeÀeMee (FLOW MAP )
efHekeÀles lesLes efJekeÀle veener Demee JeekedÀÒe®eej Deens. cnCepes®e GlHeeovee®es Ò eosMe Je GHeYeesiee®es
ÒeosMe (ûeenkeÀ) JesieJesieUs Demeleele Je SkeÀe efþkeÀeCeeJeªve ogmeN³ee efþkeÀeCeer efkeÀleer ÒeceeCeele ceeue
vesuee ns oMe&efJeC³eemeeþer DeesIeoMe&keÀ vekeÀeMee®ee JeeHej keÀjlee ³eslees.
DeesIe oMe&efJeC³eemeeþer js
mLeueeblej oMe&efJeC³eemeeþerner kesÀuee peelees.
A,B,C,Dner ®eej efþkeÀeCes Demetve A³esLes GlHeeefole Peeuesuee ceeue B,C,D³ee
efþkeÀeCeer vesuee peelees.
Heemetve
FromkeÀ[s
Toceeuee®eer JeenletkeÀ (npeej ìveele)
A B 20
A C 10
A D 50
ner DeekeÀ[sJeejer vekeÀeMeele oefMe&efJeC³eemeeþer ³eesi³e ÒeceeCe I³eeJes ueeiesue.
Goe. 5 efce.efce. -50 npeej ìve
2 efce. efce. -20 npeej ìve
1 efce. efce. -10 npeej ìve
munotes.in
114
munotes.in
115
7)ef®e$eeke=Àleer (PICTOGRAM )
keÀesCel³eener vekeÀeMee®ee cetU GÎsMe ceeefnleer Jee®ekeÀeHe³e¥le Heesnes®eefJeC³ee®ee Demelees.
ef®e$eeke=ÀleerceO³es ceeefnleer ef®e$eeb®³ee mene³³eeves efoueer peeles. Goe. ueeskeÀmebK³esmeeþer ceeCemee®es ef®e$e
() Je Jeveebmeeþer Pee[e®es ef®e$e (
), ef®e$es keÀeì&tve, íe³eeef®e$es ueneveebHeemetve ceesþîeebHe³e¥le meJee¥vee
DeeJe[lee le Je l³eecegUs ef®e$eebkeÀ[s meieȳeeb®es®e ®eìkeÀve ue#e peeles Je DeeHeuee GÎsMe meeO³e neslees.
ef®e$eeke=Àleerle ceeefnleer oeKeefJeC³eemeeþer oesve HeOoleer Deensle.
De)ef®e$eeb®ee DeekeÀej meceeve -
³ee HeOoleerle íesìer SkeÀe®e DeekeÀeje®eer ef®e$es JeeHejueer peeleele. mecepee DeeHeu³eeuee
50,000 ueeskeÀmebK³ee oeKeJee³e®eer Demesue Je SkeÀe ef®e$ee®es cetu³e 10,000 ueeskeÀmebK³ee Demesue lej
(10,000ƒ5 † 50,000) DeeHeu ³eeuee 5 ef®e$es keÀe{eJeer ueeieleerue.
† 10,000
† 50,000
† 20,000
ye)ef®e$eeb®ee DeekeÀj Demeceeve -
³ee HeOoleerle ef®e$eeb®ee DeekeÀej cetu³ee®³ee meceÒeceeCeele Demelees. keÀceer cetu³eemeeþer íesì sef®e$e Je
peemle cetu³eemeeþer ceesþs ef®e$e keÀe{ues peeles.
munotes.in
116
munotes.in
117
vekeÀeMeeMeem$eer³e leb$eebJ ejerue ÒeMveeb®eer GÊejs osC³eemeeþer GHe³egkeÌle met®evee
1)mLeeveebefkeÀle mlebYe –mLeeveebefkeÀle mlebYee®³ee vekeÀeMeeMeer mebyebefOele ÒeMve mees[efJeC³eemeeþer
Heg{erue HeOoleer®ee DeJeuebye keÀje.
1)keÀeieoe®ee SkeÀ legkeÀ[e I³ee. ÒeMveHeef$ekes À®eer keÀ[ener JeeHejlee ³esF&ue.
2)ne keÀeieo vekeÀeMeeleerue mlebYeepeJeU þsJee. Je Heseqvmeue efkebÀJee Hesveeves l³ee®³ee Gb®eer®³ee KegCee
(Keeue®eer Je Jej®eer) keÀeieoeJej keÀje. (Deeke=Àleer 1)
Pencil
marks
Key
Production in
thousand tonnes
-100
-80
-50
Paper Strip
Figure 1
3)Deelee ne KegCeeb ®ee keÀeieo vekeÀeMeeleerue met®eerceO³es oeKeefJeuesu³ee mlebYeeb®³ee peJeU þsJee. pej
³ee KegCee met®eerleerue mlebYeeb®³ee Gb®eerMeer pegUu³ee lej DeeHeu³eeuee mlebYee®es De®etkeÀ cetu³e
meebielee ³esles (Deeke=Àleer 2) ³ee GoenjCeele cetu³e 100 npeej ì ve Deens.
Pencil marks on the strip match with the bar in the key and hence
we can mention exact value as production 100 thousand tonnes.
Key
Production in
thousand tonnes
-100
-80
-50
Paper Strip
Figure 2munotes.in
118
4)pej keÀeieoeJej®³ee mlebYee®³ee Gb®eer®³ee KegCee met®eerleerue mlebYee®³ee Gb®eerMeer pegUu³e e veener
lej DeeHeCe Deboepes cetu³e meebiet MekeÀlees. (Deeke=Àleer 3) ³ee GoenjCeele cetu³e 80 les 100
npeej ìveeb®³ee ojc³eeve Deens.
Key production in
Thousand tonnes
-100
-80
-50
Pencil marks on the strip do not match with the bar in the key
and hence we can not mention exact value so our answer is
production is between 80 to 100 thousand tonnes.
Figur e 3
2)mLeeveebefkeÀle Jele&gUs ö
mLeeveebefkeÀle Jele&gUeb®es cetu³e keÀe{C³ee®eer HeOole mLeeveebefkeÀle mlebYeeÒeceeCes Deens.
vekeÀeMeeleerue mLeeveebefkeÀle Jele&gUe®³ee J³eemee®³ee KegCee keÀeieoeJej keÀje. ³ee KegCeeb®eer leguevee
met®eerle oMe&ef Jeuesu³ee Jele&gUe®³ee J³eemeeMeer kesÀu³eeme DeeHeu³eeuee Jele&gUe®es De®etkeÀ efkebÀJee Deboepes
cetu³e keÀUt MekeÀles. (DeekeÀ=leer 4) Je (Deeke=Àleer 5) -Deeke=Àleer 5 ceO³es Jele&gUe®³ee J³eemee®³ee
KegCee 25 Je 50 ³eeceO³es Deens Je l³eecegUs ³ee Je mleer®eer ueeskeÀmebK³ee 25 les 50 oMeue#e Deens.
Pencil marks
Key
Population
In million
50
Fig. 425munotes.in
119
Key
Population in Million
50
25
Penci l marks
In this case diameter of the circle is between ‘25’ and ‘50’ so
our answer is Population of the city is between 25 to 50 million.
Figure 5
3)DeesIeoMe&keÀ vekeÀeMee -
DeesIeoMe&keÀ vekeÀeMeele js
CARTOGRAPHIC TECHNIQUES
1)Study the world map given below and answer the following
questions.
i)What is the theme of the map?
ii)Which cartographic technique is used to represent the theme?munotes.in
120
iii)Which country in the South Hem isphere show highest range of
GNP?
iv)What is the range of GNP i nmajor part of Australia?
v)Identify country in the northern hemisphere, having GNP ranging
between 20% and 62%.
1)vekeÀeMee®eer mebkeÀuHevee keÀe³e Deens?
2)mebkeÀuHevee mHe<ì keÀjC ³eemeeþer keÀesCel³ee vekeÀeMee Meem$eer³e He×leer®ee GHe³eesie kesÀuee Deens.
3)oef#eCe ieesueeOee&leerue keÀesCel³ee osMee®es efveJJeU je<ì^er³e GlHeVe peemle Deens?
4)ÒeecegK³eeves Dee@mì^sueer³ee ceOeerue efveJJeU je<ì^er³e GlHeVee®eer meeOeejCe c e³ee&oe keÀe³e Deens?
5)GÊej ieesueeOee&ceOeerue 20 ìkeÌkesÀ DeeefCe 62 ìkeÌkesÀ efveJJeU je<ì^er³e GlHeVe DemeCeejs osMe
meebiee.
2) Study the world map given below and answer the following
questions. (5)
i)What is the theme of the map?
ii)Which cartographic technique is used to represent the theme?
iii)What is the total quantity of iron produced in USA?
iv)What is the total quantity of iron produced by Europe as per this
map?
v)What is the total production of iron by India?
1)vekeÀeMee®eer mebkeÀuHevee keÀe³e Deens?
2)mebkeÀuHevee mHe<ì keÀjC³eemeeþer keÀesCel³ee vekeÀeMee Meem$eer³e He×leer®ee GHe³eesie kesÀuee Deens.
3)meb³egkeÌle mebmLeevee bceO³es efkeÀleer oMeue#e ìve ueesn Keefvepee®es GlHeeove Deens?
4)vekeÀeMeeÒeceeCes ³egjes HeceO³es ueesnKeefvepee®es SketÀ Ce efkeÀleer GlHeeove nesles?
5)YeejleeceO³es ueesnKeefvepee®es efkeÀleer GlHeeove nesles?munotes.in
121
3) Study the world map given below and answer the following
questions. (5)
i)What is the theme of the ma p?
ii)Name the cartographic technique used in this map.
iii)State the amount of foreign debt of Mexico, India and
Hongkong.
1)De)legcneuee efouesu³ee peiee®³ee vekeÀeMee®ee DeY³eeme keÀ©ve Keeueerue ÒeMveeb®eer GÊejs efuene.
1)vekeÀeMee®eer efJe
3)ceseqkeÌmekeÀes, Yeejle Je neBiekeÀeBie ³eeb®³ee HejkeÀer³e keÀpee&®eer jkeÌkeÀce meebiee.
4) Study the world map printed bel owand answer the following
questions. (5)
i)What is the theme of the map?
ii)Name the cartographic technique used to represent the theme.munotes.in
122
iii)Name the countries having the least and maximum gross
national income per capita 2007.
iv)With the help of the scale find out gross national income per
capita of South American countries?
1)De)legcneuee efouesu³ee peiee®³ee vekeÀeMee®ee meKeesue DeY³eeme keÀ©ve Keeueerue ÒeMveeb®eer GÊejs
efuene. (5)
1)vekeÀeMee®ee efJe
3)2007 ÒeceeCes peemleerle -peemle DeeefCe keÀceerle -keÀceer SketÀCe je<ì^er³e GlHeVe DemeCeeN³ee
osMeeb®eer veeJes efuene.
4)vekeÀeMeeleerue ÒeceeCee®ee GH e³eesie keÀ©ve oef#eCe DecesefjkesÀleerue osMeeb®es SketÀCe je<ì^er³e GlHeVe
efuene.
5) Study the world map printed below and answer the following
questions. (5)
i)What is the theme of the map?
ii)Which cartographic technique is used to represent the theme?
iii)With the help of the scale, find out the percentage of population
between the age group of 15 -64 years in Argentina.
iv)With the help of the scale find out the percentage of senior
citizens in North -American countries.
v)State the composition of ‘Age Structure’ in India.
1)vekeÀeMee®eer mebkeÀuHevee keÀe³e Deens?
2)mebkeÀuHevee mHe<ì keÀjC³eemeeþer keÀesCel³ee vekeÀeMee -Meem$eer³e He×leer®ee JeeHej kesÀuee Deens?
3)vekeÀeMee ÒeceeCee®³ee mene³³eeves Dep eXefìveeceOeerue 15 les 64 ³ee Je³eesieìeleerue ueeskeÀmebK³es®eer
ìkeÌkesÀJeejer efuene.
4)vekeÀeMee ÒeceeCee®ee GHe³eesie keÀ©ve GÊej DecesefjkesÀleerue Jejer<þ veeieefjkeÀeb®eer ìkeÌkesÀJeejer
keÀe{e.
5)Yeejleeleerue ueeskeÀmebK³es®eer Je³ees ceeveevegmeej j®evee meebiee.munotes.in
123
efJeYeeie -2
peiee®ee vekeÀeMee
vekeÀeMeeKeeueer efouesu³ee met®eveebÒeceeCes vekeÀeMes jbieJee
munotes.in
124
munotes.in
125
munotes.in
126
munotes.in
127
munotes.in
128
munotes.in
129
munotes.in
130
munotes.in
131
Selected Countries in the World -
1)Canada
2)U.S.A.
3)Mexico
4)Brazil
5)Argentina
6)Chile
7)U.K.munotes.in
132
8)France
9)Spain
10) Portugal
11)Germany
12)Poland
13)Switzerland
14)Italy
15)Norway
16)Sweden
17)Finland
18)Russia
19)China
20)Japan
21)India
22)Sri Lanka
23)Nepal
24)Bangladesh
25)Pakistan
26)Malaysia
27)Singapore
28)Indonesia
29)Australia
30)Iran
31)Iraq
32)Saudi Arabia
33)Egypt
34)Nigeria
35)Sudan
36)Ethiopia
37)Kenya
38)Tanzania
39)South Africamunotes.in
133
munotes.in
134
munotes.in
135
Exercise
Envi ronmentally Significant Features.
Mark and Name following features in the map of the world.
(A)PHYSICAL FEATURES
1)Major ocean to the south of India ___________. (Indian Ocean)
2)Continent in the southern hemisphere, which is covered by
snow ________ ____ (Antaractica)
3)Eathquake prone area in the northern part of India
___________ (Himalaya)
4)Largest continent in the world _________ (Asia)
5)Dese rt in South America ___________ (Atacama)
6)Continent, which is near to the South Pole and is uninhab ited
___________ (Antarctica)
7)Major island near North America ___________ .(Greenland)
8)Drought affected country in Africa ___________ (Ethiopia)
9)Largest ocean in the world ___________ (Pacific)
10)Major flood affected country to the east of India __________
(Bangladesh)
11)Largest desert in the world ____________ (Sahara)
12)Earthquake prone area near Pacific Ocean ____________
(Circum Pacific Belt)
13)Smallest continent in the world. ____________ (Australia)
14)Major flood affected country to the west of India ____________.
(Pakistan)
15)Major mountain range in the South America ________ (Andes)
16)Desert area in southern part of Africa __________ (Kalhari)
17)Country having largest oil reserves ____________ (Saudi
Arabia)
18)Major flo od affected country to the north ofSri Lanka.
__________
(India)
19)Earthquake prone area to the north of Mediterranean Sea
__________ (Alps.)
20)Mountain range to the north of India __________ (Himalaya)munotes.in
136
21)Major mountain range in the Western part of N. America.
___________ (Rocky mountains)
22)Major mountain range in the eastern part of N. America
_______________ (Appalachian)
23)The canal which separates two continents. ____________
(Suez Canal)
24)Major mountain range in Austrialia _____________ _ (Great
Dividing Range)
munotes.in
137
(B)HUMAN (CULTURAL) OR ANTHROPOGENIC FEATURES
1)New York to London air route.
2)Singapre to London air route.
3)Major canal which is situated between two major continents.
___________ (Suez Canal)
4)An international port to the South of India __________.
(Colombo)
5)An international post which is near to the Equator. __________
(Singapore)
6)Area in North America affected by Acid Rain. _____________
(N.E. part of U.S.A.)
7)Major producer of nuclear power in Asia ____ ______ (Japan)
8)A canal, which connects two oceans ___________ (Panama
Canal)
9)Longest railway route in the world ______________.
(Trans -siberian railway from Leningrad to Vladivostok)
10)Buenos Aires to Cape Town air route
11)Area affected by Aci d Rain to the east of China ______ (Japan)
12)Country having largest population in the world. (China)
13)Asian country affected by Acid Rain ____________ (Japan)
14)New York to Mumbai air route.
15)Region in Europe affected by Acid Rain ___________.
(N.W. Europe)
16)City in India, which was affected by worst gas disaster _______
(Bhopal)
17)Cape town to Colombo air route.
18)The longest ship canal (Suez 16.9 Km)
19)Delhi to Tokyo air route.
20)Mumbai to Moscow air route.
21)Delhi to Canbera air route.
22)Washington D.C. to Paris air route.
23)Delhi to London air route.
24)Cairo to Hongkong air route.
25)New York to Moscow air route.
26)San Francisco to New York ship route.munotes.in
138
ADDITIONAL EXERCISE S
MAP OF THE WORLD
1) Mark and Name t he following on the outline Map of the
World : (5)
i)An ‘earthquake’ prone island in Far -East Asia.
ii)Part of India with economic water scarcity.
iii)A country in Africa with very high Deforestation rate.
iv)A sea experiencing oil spill.
v)An European country facing problem of ‘Acid rain’.
legcneuee efouesu³ee peiee®³ee vekeÀeMee®³ee DeejeKe[îeeceO³es Keeueerue IeìkeÀ oeKeJetve veeJes
Ðee. (5)
1)DeeefMe³ee®³ee DeefleHetJexkeÀ[erue YetkebÀHeÒeJeCe yesì.
2)Yeejleeleerue DeeefLe&k eÀ HeeCeer ìb®eeF& ûemle #es$e.
3)DeeefÖeÀkesÀleerue `meJee&efOekeÀ' pebieue lees[er®ee oj DemeCeeje osMe.
4)`lesue leJebie' Dee{UCeeje mecegê.
5)De@meer[ jsve (DeecueHepe&v³e) mecem³ee Yes[meeJeCeeje ³egjesHeceOeerue osMe.
2) Mark and name the following features on the outline map of
world provided to you : (5)
i)A country with highest deforestation rate in South America.
ii)An area rich in biodiversity in India.
iii)An area in North America having physical water scarcity.
iv)A Gulf in the West Asia having problems of oil spill.
v)An earthquake prone island country in far East Asia.
peiee®³ee vekeÀeMeele Heg{erue IeìkeÀ oeKeJetve veeJes efuene.
1)meJee&efOekeÀ pebieue lees[ Peeuesuee oef#eCe DecesefjkesÀleerue osMe.
2)Yeejleeleerue `pewJeJewefJeOelesceO³es' efJeHeguelee DemeCeejs #es$e.
3)GÊej DecesefjkesÀleerue vewmeefie&keÀ HeeCeer ìb®eeF& #es$e.
4)HeefM®ece DeeefMe³eeleerue `mecegêer DeeKeele' pesLes `lesuele Jebie mecem³ee' Yes[meeJeles.
5)HetJe& DeeefMe³eeleer ue YetkebÀHe ÒeJeCe yesì
3) Mark and Name the following in the outline Map of the
World: (5)
i)Mumbai to London water way
ii)Panama Canal
iii)Industrial area in the USA
iv)Worlds largest producer of rubber
v)Amazon basinmunotes.in
139
legcneuee efouesu³ee peiee®³ee vekeÀeMee®³ee DeejeKe[îeeceO³es Keeueerue IeìkeÀ oeKeJetve veeJes
Ðee. (5)
1)cegbyeF& les ueb[ve peue JenelegkeÀ
2)Heveecee keÀeueJee
3)meb³ekeÌle mebmLeeveeb ceOeerue DeewÐeesefiekeÀ #es$e
4)peieeleerue ceesþîee ÒeceeCeeJe j jyej GlHeeove keÀjCeeje osMe.
5)DecesPee@ve®es Keesjs.
4) Mark and Name the following on the outline Map of the
World: (5)
i)Suez Canal
ii)Equatorial forest in South America.
iii)Mumbai to Moscow air route
iv)Alps mountain
v)Leading f ishing bank in North Sea
legcneuee HegjefJeuesu³ee peiee®³ee vekeÀeMee DeejeKe[îeeceO³es Keeueerue IeìkeÀ oeKeJetve veeJes Ðee.
(5)
1)megSPe keÀeueJee.
2)oef#eCe DecesefjkesÀleerue efJe
4)DeeuHme HeJe&le
5)GÊej mecegêeleerue cenÊJee®ee ceemesceejer efkeÀveeje
munotes.in
140
munotes.in
141
munotes.in
142
munotes.in
143
Environmental Studies -Semester I
Duration: 03 Hours Marks: 100
Notice: 1) all questions are compulsory and carry equal marks
2) Use of map stencils and simple calculator is allowed.
3) Attach the given map s along with your answer book.
Q.1. (a) Read the world thematic nap and answer the question of
following (10)
i.What is the theme of the map?
ii.Describe the Cartographic technique used in the map
iii.Which country has the highest Gross National Income Per
Capita in 2015?
iv.Which country has the lowest Gross National Income Per Capita
in 2015?
v.What is the value of Gross National Income Per Capita for USA
and Canada?
Q1. B] On the given outline map of Mumbai mark and name the
following (10)
i. Atlantic Ocean
ii. Ganga River
iii. Thar Desert
iv. North America
v. Himalaya Mountain Range
vi. Coniferous Forest Region
vii. Mumbai
viii. Bhuj Earth quake Prone Area
ix. Tokyo Million City
x. Bay of Bengal
Q2. Attempt any two questions from the following:
A]Define Environment and describe the different components of an
Environment .
B]What is an Ecosystem? Explain different types of Ecosystems
with suitable examples.
C]Describe Food Chain, Food Web and Ecological Pyramid with
examples.munotes.in
144
Q3. Attempt any two questions from the following:
A]What do you mean by Renewa ble Energy Sources? Explain
types of Renewable Energy Sources.
B]Explain the different methods of Natural Resource
Conservation.
C]What is water pollution? Explain its causes and effects.
Q4. Attempt any two questions from the following:
A]What are the causes and effects of Population Growth in India.
B]Divide the world into major population density zones.
C]What is Demographic Transition Theory and Explain its stages.
Q5. Attempt any two questions from the following:
A]What is Migration? Explain different types of migration.
B]What is a Smart City? Explain in detail.
C]What are the causes of Urbanization? Mention the positive and
negative effects of Urbanization.
munotes.in